Biblioteka jako jeden z elementów złożonego organizmu uczelni akademickiej nie może pozostawać poza zainteresowaniem całej społeczności uniwersyteckiej. Zasobność i sprawność organizacyjna biblioteki w znacznej mierze wpływa bowiem na warunki prowadzenia badań naukowych i nauczania.

Po wielu latach oczekiwania rysuje się nadzieja na wybudowanie gmachu dla Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego. Sądzę, że projekt architektoniczny przyszłego budynku powinna poprzedzić dyskusja na temat jak zorganizować tę nową bibliotekę, by jak najlepiej służyła przyszłym użytkownikom.

Aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o szkolnictwie wyższym mówią o systemie biblioteczno - informacyjnym szkoły wyższej. Oznacza to, że biblioteka uniwersytecka nazywana główną lub centralną, tworzy wraz z bibliotekami działającymi w ramach wydziałów i instytutów, zwanych bibliotekami specjalistycznymi jednolitą całość.

Regulacja prawna ma charakter ramowy. Szczegółową organizację bibliotek, sposób rozmieszczenia zbiorów i sposób ich udostępniania trzeba „wprawić” w te ramy. Jako punkt wyjścia należy przyjąć stan aktualny, przedstawiony niżej:

Obecnie Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego (BUŚ) jest biblioteką główną systemu biblioteczno - informacyjnego. W styczniu 2001 roku, system tworzyły 24 biblioteki specjalistyczne:

- 8 bibliotek wydziałowych, które można uznać za dziedzinowe, o zbiorach liczących od 10 do 100 tys. woluminów (wydziały: Biologii, Prawa, Nauk Społecznych, Pedagogiki i Psychologii, Nauk o Ziemi, Techniki, Radia i Telewizji, Pedagogiczno-Artystyczny).

- 10 bibliotek przy instytutach i katedrach: 1 na Wydziale Matematyki Fizyki i Chemii, 9 na wydziale filologicznym (polonistyczna, bibliologiczna, filologii klasycznej, filologii wschodniosłowiańskiej, slawistyki, anglistyki, germanistyki, romanistyki oraz utworzona w minionym roku czytelnia międzyinstytutowa). Zbiory tych bibliotek liczą od 5 do 50 tys. woluminów.

- 4 biblioteki obsługujące jednostki ogólnouczelniane i pozawydziałowe ( Studium Nauki Języków Obcych, Szkoła Zarządzania, Międzynarodowa Szkoła Nauk Politycznych, Kolegium Języka Biznesu), których zbiory liczą od 800 do 8000 woluminów.

- 2 biblioteki prowadzone z instytucjami pozauniwersyteckimi: British Council i Goethe Institut.

- Wydział Matematyki Fizyki i Chemii ma własną bibliotekę tylko dla Instytutu Fizyki, natomiast Instytuty Chemii i Matematyki obsługiwane są przez Bibliotekę Uniwersytecką, która ponosi również wszystkie koszty związane z gromadzeniem zbiorów, ich udostępnianiem, utrzymaniem pomieszczeń i personelu. (w tym 2 odrębnych czytelni).

Lokalizacja bibliotek dostosowana jest do przestrzennego rozbicia Uniwersytetu i przedstawia się następująco:

- w Katowicach zlokalizowanych jest 13 bibliotek, z tego 7 w rejonie ul. Bankowej (Wydz. Prawa, Nauk Społecznych, Instytutu Fizyki, Międzynarodowa Szkoła Nauk Politycznych, Czytelnia Niemiecka, Studium Praktycznej Nauki Języków, BUŚ).

- 4 na pl. Sejmu Śląskiego w budynku Wydziału Filologicznego (Polonistyczna, Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, Filologii Klasycznej, Czytelnia Brytyjska).

- w Sosnowcu – 9 bibliotek, z tego 6 należących do Wydziału Filologicznego mieści się przy ulicy Żytniej.

- w Chorzowie – 1

- w Cieszynie - 1

We wszystkich bibliotekach jest 850 miejsc w 19 czytelniach w tym 190 miejsc w 5(!) czytelniach biblioteki głównej. W zasadzie każda z bibliotek posiada odrębną wypożyczalnię książek do domu i prowadzi odrębną ewidencję czytelników.

Chociaż zgodnie z zapisami obowiązującej jeszcze ustawy biblioteki te tworzą system nadzorowany przez dyrektora biblioteki uniwersyteckiej, to postępująca samodzielność wydziałów powoduje, że biblioteki specjalistyczne są administracyjnie całkowicie podporządkowane jednostkom, w ramach których działają i są w istocie niezależne od biblioteki centralnej. Oddziaływanie biblioteki uniwersyteckiej ogranicza się jedynie do unifikacji opracowania zbiorów i tworzenia jednolitego systemu informacji.

Zbiory bibliotek - łącznie książki i czasopisma liczą obecnie ponad 1200 tys. woluminów. W Bibliotece Głównej (BUŚ) jest około 350 tys. woluminów. W bibliotekach zlokalizowanych w rejonie ulicy Bankowej zbiory liczą ponad pół miliona (517 tys.) woluminów.

Zbiory wieloegzemplarzowe na potrzeby dydaktyki gromadzone i udostępniane są w bibliotekach specjalistycznych. Dlatego każda z bibliotek gromadzi podręczniki nie tylko dotyczące dyscyplin nauczania przedmiotów specjalistycznych, lecz także przedmiotów ogólnokształcących wspólnych dla wszystkich, lub kilku kierunków studiów. W tych bibliotekach archiwizowane są również czasopisma. Bywa, że ten sam tytuł przechowywany jest w kilku bibliotekach.

Poza księgozbiorami podręcznymi umieszczonymi w ciasnych czytelniach, dostęp do zbiorów jest ograniczony .

Powstaje wspólny katalog komputerowy zbiorów - aktualnie liczy on 40 tys. opisów katalogowych nowych zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej i 5 bibliotek specjalistycznych. Tempo prac uzależnione jest od możliwości sprzętowych, rozszerzenia licencji, a więc praktycznie od wielkości nakładów finansowych. Katalog widoczny jest już w internecie, a w połowie bieżącego roku w bibliotece uniwersyteckiej będzie już można elektronicznie zamawiać książki.

Biblioteka Uniwersytecka stanowi główne centrum informacji naukowej. Dysponuje wyposażeniem umożliwiającym sieciowe rozpowszechnianie baz danych. Na serwerach posadowione są katalogi wszystkich bibliotek, bazy danych własne i zakupione, tu przygotowuje się i ustala dostęp do baz on-line.

Do centrum też kierowane są kwerendy i wszystkie zapytania dotyczące instytucji naukowych i piśmiennictwa. Pracownicy BUŚ mają wysokie kwalifikacje i duże doświadczenie, dzięki temu Biblioteka może pełnić funkcje ośrodka kształcenia dla studentów i pracowników naukowych, a także dla bibliotekarzy systemu, w zakresie korzystania z baz danych, ich tworzenia (katalogi, bibliografie) oraz stosowania w nauce i informacji nośników elektronicznych.

Propozycja organizacji Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego w nowym gmachu.

W rozważaniach nad organizacją Biblioteki w nowych warunkach, jakie stworzy własna siedziba trzeba przyjąć podstawowe ustalenia:

- Nowy budynek dla Biblioteki Uniwersyteckiej ma nie tylko poprawić warunki lokalowe, ale być też okazją do zmiany struktury całego systemu biblioteczno - informacyjnego. Głównym celem powinno być bowiem zapewnienie lepszej obsługi środowiska naukowego pod względem dostępu do informacji i piśmiennictwa oraz pomocy w realizacji zadań dydaktycznych.

- Aby środki finansowe nie stanowiły bariery przy planowaniu obiektu optymalnego, koncepcja projektu winna mieć strukturę modułową, dającą możliwość realizacji inwestycji etapami oraz rozbudowy w przyszłości.

- Biblioteka Uniwersytecka winna mieć zapewnione warunki dla pełnienia roli głównego ośrodka informacji naukowej i silnego ogniwa uczelnianego systemu informacyjnego, a także stanowić główny ośrodek informacji dla całego środowiska naukowego regionu. Może ona być wówczas również zapleczem informacyjnym dla administracji państwowej i gospodarczej.

- W niedalekiej przyszłości powstanie wspólny katalog elektroniczny wszystkich zbiorów znajdujących się w Uniwersytecie. Łatwe więc będzie zlokalizowanie poszukiwanej literatury oraz jej zamawianie.

- Do znacznej części zbiorów będzie wolny dostęp.

Przyjęcie tych założeń jako podstawy przyszłej organizacji systemu biblioteczno – informacyjnego w nowych warunkach, wiązać się będzie z koncentracją części zbiorów znajdujących się dotychczas w bibliotekach specjalistycznych.

Biblioteki te, szczególnie zlokalizowane w Katowicach, winny mieć charakter prezencyjny. Należy zatem rozważyć, czy części zbiorów zlokalizowanych w bibliotekach w rejonie ul. Bankowej (szczególnie wieloegzemplarzowych, do nauki języków obcych) nie przenieść do nowego gmachu. W bibliotekach dotychczasowych zostawić zbiory do udostępniania prezencyjnego. Korzyści z tego wynikające to łatwiejszy dostęp studenta do książki (możliwość przejrzenia literatury, a nie tylko zamówionego wybranego z katalogu tytułu - prowadzi do poszerzenia zainteresowań), poprawa trudnych warunków lokalowych bibliotek specjalistycznych.

Proponuję połączenie rozproszonych zbiorów Wydziału Mat-Fiz-Chem i utworzenie biblioteki wydziałowej w pomieszczeniach zajmowanych obecnie przez Bibliotekę Uniwersytecką (Bankowa 14), lub włączenie zbiorów istniejącej obecnie samodzielnie biblioteki Instytutu Fizyki do zbiorów matematyczno-chemicznych wchodzących obecnie do BUŚ.

Kolejna propozycja to umieszczenie w BUŚ centralnej czytelni czasopism bieżących polskich dla wszystkich wydziałów w rejonie Bankowej. Da to oszczędności z tytułu ilości prenumerowanych egzemplarzy. W BUŚ byłyby archiwizowane również wszystkie roczniki czasopism polskich. Należy tu uwzględnić również czasopisma przechowywane w Bibliotece Polonistycznej i Wydziału Pedagogiki (czyli wszystkich bibliotek z Katowic).

Wynikające z tych zmian korzyści to:

- oszczędność miejsca w bibliotekach specjalistycznych (niektóre czasopisma przechowywane są w kilku bibliotekach);

- dogodny dostęp do wszystkich czasopism;

- pełna informacja o zasobie czasopiśmienniczym.

W przypadku czasopism zagranicznych, w bibliotekach specjalistycznych proponuję pozostawić numery bieżące oraz ostatnich 5 roczników. Propozycja wynika z założenia, że w czasopismach szuka się najbardziej aktualnych informacji. Wcześniejsze roczniki archiwizowane byłyby w BUŚ. Korzyści wynikające z tej propozycji będą analogiczne jak w odniesieniu do czasopism polskich.

W nowym budynku winno się znaleźć też miejsce na Czytelnię Brytyjską i Czytelnię Niemiecką.

W dalszej perspektywie należy rozważyć połączenie małych rozproszonych bibliotek specjalistycznych w duże biblioteki dziedzinowe. Szczególnie celowe będzie to tam, gdzie kilka bibliotek mieści się w tym samym budynku, lub w odległości kilkudziesięciu metrów. Pierwszy krok został zrobiony przez utworzenie wspólnej czytelni dla pięciu bibliotek Wydziału Filologicznego w Sosnowcu.

Przyjęcie proponowanych rozwiązań wymagać będzie zmiany w sposobie finansowania bibliotek, szczególnie Biblioteki Uniwersyteckiej. Obecnie wszystkie koszty utrzymania bibliotek specjalistycznych (łącznie z płacami i uzupełnianiem zbiorów) ponoszą wydziały.

Wszystkie proponowane zmiany będą jednak wymagać przede wszystkim modyfikacji sposobu myślenia o bibliotece i jej funkcjach.

W nowym budynku należy również przewidzieć:

- miejsce na wystawy oraz organizację konferencji z pełnym oprzyrządowaniem do symultanicznego tłumaczenia.

- pracownie do nauczania na odległość i pracownię komputerową dla studentów.

Może słuszne będzie zaprojektowanie też miejsca na Archiwum Uniwersyteckie? Zarówno biblioteki jak i archiwa mają podobne wymagania dotyczące warunków przechowywania (wytrzymałość stropów, wilgotność, bezpieczeństwo, konserwacja) i udostępniania.

Akceptacja lub odrzucenie tych propozycji, a także być może przyjęcie innych rozwiązań, jakie wyłonią się w toku dyskusji nad koncepcją biblioteki uniwersyteckiej, będzie punktem wyjścia do określenia jej wielkości wyrażonej w metrach kwadratowych powierzchni. A przede wszystkim stanowić będzie podstawę do opracowania szczegółowego programu użytkowego, a w konsekwencji zaprojektowania funkcjonalnego i przyjaznego użytkownikom i zbiorom budynku. Wszelkie proponowane zmiany winny mieć na celu łatwiejszy dostęp do zbiorów, lepsze ich wykorzystanie, a także zapewnić bardziej ekonomiczne gospodarowanie zawsze skromnymi środkami finansowymi.

Każda opinia i propozycja będzie pomocą dla autorów programu użytkowego i wizji architektonicznej, a bibliotekarzom pozwoli na odpowiednie przygotowanie zbiorów dla jak najlepszego ich udostępnienia studentom i naukowcom w nowym gmachu.

Wszelkie uwagi i propozycje proszę kierować bezpośrednio do Biblioteki, lub pocztą elektroniczną na adres: wanda@bg.us.edu.pl

Czekamy na głosy czytelników „Gazety Uniwersyteckiej UŚ” w sprawach poruszanych w artykule. Postaramy się je sukcesywnie publikować. (Redakcja)