Jest mi niezmiernie miło móc przybliżyć państwu kanadyjskie

Daniel Hays - Przewodniczący Senatu Kanady

doświadczenia w dziedzinie wielokulturowości, jako że Kanada jest niewątpliwie krajem wielu kultur. Przez dziesiątki tysięcy lat była ona domem dla jej rdzennych mieszkańców. Około czterystu lat temu zaczęli przybywać osadnicy francuscy i brytyjscy. Początkowo osady europejskie wyrastały powoli, lecz kiedy już powstały, falami zaczęli napływać imigranci, otwierając dzikie ostępy, zasiedlając prerie i budując nasze miasta. Od połowy XIX wieku zaczęli pojawiać się przybysze z innych stron - Azji, Europy Środkowej i Wschodniej, Azji Południowej i Karaibów. Przez ostatnie trzydzieści lat dołączyli do nich imigranci z Ameryki Łacińskiej, Bliskiego Wschodu i Afryki.

Ostatni spis ludności, przeprowadzony w roku 2001, wykazał, że Kanadę zamieszkuje ponad 200 grup etnicznych. 30 milionów mieszkańców Kanady - czyli 18,4% jej ludności - urodziło się poza krajem. To najwyższy wskaźnik od 70 lat. Większą liczbę mieszkańców urodzonych poza krajem ma jedynie Australia. Niewątpliwie tak wysoka liczba imigrantów stanowi wyzwanie. Kanada jest bardzo dużym krajem, a z uwagi na fakt, że imigranci zazwyczaj osiedlają się w głównych miastach, skutki imigracji rozkładają się nierównomiernie. Wśród Kanadyjczyków mieszkających w kraju od pokoleń, ten napływ nowych kultur czasami budzi niechęć. Jednocześnie nowym imigrantom często niezwykle trudno jest dostosować się do warunków panujących w ich nowym domu.

Kanada jako kraj próbowała sprostać tym wyzwaniom poprzez wprowadzenie polityki wielokulturowości. W dzisiejszej prezentacji pragnę przybliżyć państwu wielokulturową rzeczywistość kanadyjską, zapoznać państwa z naszą polityką wielokulturowości i wytłumaczyć, dlaczego kanadyjskie doświadczenia są ważne dla całego świata.

Najpierw, jednakże, chciałbym odwołać się do filmu, mogącego posłużyć jako ilustracja pewnych wyzwań związanych z wielokulturowością, przed którymi stoi Kanada. Ubiegłego lata, jednym z najpopularniejszych filmów w Kanadzie było "Moje wielkie greckie wesele". Chociaż akcja rozgrywa się w Chicago, scenariusz został napisany przez grającą w tym filmie Nię Vardalos, która pochodzi z Winnipeg w Manitobie, zaś sam film został nakręcony w Toronto. Jest to romantyczna historia o młodej Greczynce, córce imigrantów, która, jako pierwsza w swojej rodzinie, zakochuje się i wychodzi za mąż nie za swojego rodaka. Większa część filmu poświęcona jest kwestii kulturowego dostosowywaniu się pary bohaterów i ich rodzin.

Film ten cieszył się wielką popularnością nie tylko w Kanadzie, ale i w Stanach Zjednoczonych. Nietrudno zgadnąć, dlaczego. Doświadczenie tego rodzaju - tzn. małżeństwo z osobą wywodzącą się z innego kręgu kulturowego, jest bardzo powszechne, a przedstawiciele różnych kultur mogą identyfikować się z postaciami z filmu i przedstawioną w nim sytuacją. Dane uzyskane w ramach ostatniego spisu ludności wykazują, że wzrasta liczba Kanadyjczyków, którzy podają niejednorodne pochodzenie etniczne, co jest spowodowane małżeństwami pomiędzy osobami wywodzącymi się z różnych grup etnicznych. Liczba ta wzrosła z 10,2 milionów osób, lub 36% ludności, w roku 1996, do 11,3 milionów, lub 38% ludności, w roku 2001.

Tak jak bohaterowie filmu musieli zmodyfikować swoje postrzeganie osób wywodzących się z innych kultur, tak Kanada musi przystosowywać się do swojej wielokulturowej rzeczywistości. Na szczeblu oficjalnym jest to realizowane poprzez prowadzenie odpowiedniej polityki i działalność ustawodawczą. Jednakże zanim omówię ewolucję naszej polityki wielokulturowości, chciałbym krótko przedstawić państwu historię zmian naszej struktury etnicznej i kulturowej.

Historia imigracji

Przed przyjazdem Europejczyków, Kanada była domem dla swoich rdzennych mieszkańców. Liczne plemiona ją zamieszkujące dzieliły się na dwie grupy zasadnicze - Indian i Eskimosów. Po przyjeździe Europejczyków, których część zawarła małżeństwa z rdzennymi mieszkańcami Kanady, pojawiła się trzeci grupa - Metysi. W chwili obecnej ponad 1,3 miliona Kanadyjczyków powołuje się na przynajmniej częściowe pochodzenie od rdzennych mieszkańców kraju. Rośnie liczba osób o rodowodzie wywodzącym się od rdzennych mieszkańców Kanady: w roku 1996 stanowili oni 3,8% ludności, zaś w roku 2001 - 4,4%.

Osadnicy Europejscy z Francji i Wielkiej Brytanii zaczęli przybywać do Kanady w XVII wieku. Uznaje się ich za dwie grupy założycieli Kanady. W XVIII wieku, po rewolucji amerykańskiej, tysiące angielskojęzycznych lojalistów zbiegło do Kanady. W połowie XIX wieku przybyły tysiące osadników irlandzkich, zmieniając skład dotychczasowej mieszanki etnicznej.

Pierwszy spis ludności, przeprowadzony po utworzeniu państwa kanadyjskiego w roku 1867, wykazał, że 60% ludności 3,8-milionowego narodu było pochodzenia brytyjskiego, zaś 31% - francuskiego. Jednak proporcje te szybko uległy zmianie. Pod koniec XIX wieku, w ramach polityki zasiedlania Kanady Zachodniej, Kanada otworzyła swe podwoje dla imigrantów nie będących Brytyjczykami. To właśnie w tym okresie wyemigrowało do Kanady wielu Polaków. Chociaż Polacy pojawili się w Kanadzie już w roku 1752, a pierwsze rodziny polskie osiedliły się w Ontario w roku 1858, Kanada po raz pierwszy aktywnie zachęcała imigrantów z Polski i innych krajów Europy Wschodniej do przybywania i osiedlania się na naszych preriach.

Wybuch I wojny światowej w roku 1914 zakończył pierwszy wielki okres imigracji. Również w tym czasie odnotowano wzrost nastrojów antycudzoziemskich, wobec czego rząd wprowadził ograniczenia w zakresie imigracji. Restrykcje te pozostały w mocy do końca II wojny światowej, kiedy to wzrost ekonomiczny na nowo otworzył drzwi przed imigrantami. Choć zimna wojna przerwała imigrację z Europy Wschodniej, napływały rzesze mieszkańców Europy Południowej, szczególnie Włoch, Grecji i Portugalii. W odróżnieniu od wcześniejszych imigrantów, nowoprzybyli osiedlali się nie na farmach, lecz w szybko rozwijających się kanadyjskich miastach.

Stopniowo, pod naciskiem licznych zadomowionych już imigrantów, rząd złagodził rasowe, religijne i etniczne ograniczenia dotyczące imigracji. Do końca lat 60-tych ubiegłego wieku znikły wszelkie pozostałości dyskryminacji, a w roku 1971 po raz pierwszy większość imigrantów przybyłych do Kanady była pochodzenia nieeuropejskiego. Nowoprzybyli, z których wielu pochodziło z Azji, Azji Południowej i Karaibów, najchętniej osiedlali się w Toronto, Vancouver, czy Montrealu, co spowodowało gwałtowną zmianę struktury etnicznej tych miast.

Tendencja ta utrzymuje się nadal. W latach 1991-2001 przybyło około 1,8 miliona imigrantów, z których 58% pochodziło z Azji i Bliskiego Wschodu, 20% z Europy, 11% z Karaibów, Ameryki Środkowej i Południowej, 8% z Afryki, i 3% ze Stanów Zjednoczonych. W okresie tym głównym źródłem imigrantów były Chiny. Na kolejnych miejscach uplasowały się Indie, Filipiny i Hong Kong. Spośród krajów europejskich jednym z najważniejszych źródeł imigrantów była Polska wraz z Wielką Brytanią i Rumunią.

Kolejne napływy ludności spowodowały, że w chwili obecnej Kanada jest jednym z najbardziej wielokulturowych krajów świata. Jak wspomniałem, jest tu ponad 200 grup etnicznych. Na uwagę zasługuje fakt, że, jak wykazał spis ludności, chociaż najczęściej wskazywanym pochodzeniem etnicznym jest pochodzenie angielskie lub francuskie, a w dalszej kolejności szkockie, irlandzkie, niemieckie, włoskie, chińskie, ukraińskie i indiańskie - najczęściej podawanym pochodzeniem jednorodnym było pochodzenie "kanadyjskie".

Polityka wielokulturowości

Oczywiście, przedstawione znaczące zmiany w etnicznej strukturze Kanady musiały mieć wpływ na politykę rządu. Lata 60-te XX wieku były świadkiem wzrostu nacjonalizmu pośród w większości francuskiej ludności Quebecu, domagania się uznania swoich praw przez rdzennych mieszkańców Kanady, a także rosnącego niezadowolenia mniejszości etnicznych ze swojego miejsca w społeczeństwie.

W odpowiedzi na te tendencje społeczne, w roku 1963, rząd powołał Królewską Komisję ds. Bilingwizmu i Dwukulturowości. W wyniku przeprowadzonych przez Komisję badań odnotowano, między innymi, iż istnieją grupy mniejszościowe, które pragną podtrzymywać swoje językowe i kulturowe dziedzictwo w Kanadzie. W roku 1971 rząd premiera Pierre'a Trudeau przyjął politykę oficjalnej wielokulturowości jako uzupełnienie swojej polityki oficjalnego bilingwizmu, która uznała języki angielski i francuski za dwa języki urzędowe Kanady. Polityka wielokulturowości postrzegana była jako sposób na przełamanie dyskryminacji i, poprzez umacnianie wiary we własną tożsamość, wzbudzanie szacunku dla innych. Polityka ta miała na celu:

• wspieranie grup kulturowych w utrzymywaniu i rozwijaniu ich tożsamości;
• wspieranie grup kulturowych w przezwyciężaniu trudności na drodze do pełnego uczestnictwa w społeczeństwie kanadyjskim;
• promocja wymiany twórczej pomiędzy wszystkimi grupami kulturowymi Kanady w celu zapewnienia jedności narodowej; oraz
• pomoc dla imigrantów w zakresie przyswojenia przynajmniej jednego z urzędowych języków Kanady.

W pierwszej dekadzie realizowania tej polityki, w projekty wielokulturowe zainwestowano prawie 200 milionów dolarów, a także powołano ministra ds. wielokulturowości. Jednak, równocześnie, nowe przepisy imigracyjne doprowadziły do gwałtownego wzrostu mniejszości, które, szczególnie w większych miastach Kanady, stały się zauważalne. Byli to obywatele o pochodzeniu azjatyckim, afrykańskim, bliskowschodnim południowoazjatyckim czy latynoamerykańskim. Nieuchronne stały się napięcia na tle etnicznym.

W międzyczasie rząd zaczął zajmować się potrzebami rdzennych mieszkańców Kanady. W odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych, związki Kanady z jej ludnością tubylczą nie były oparte o podbój militarny. Chociaż w czasach kolonizacji Kanady podpisano liczne traktaty z większością plemion tubylczych, przez lata miały miejsce liczne naruszenia praw człowieka. W roku 1973, Sąd Najwyższy Kanady po raz pierwszy uznał prawo rdzennych mieszkańców Kanady do ziemi w oparciu o jej odwieczne użytkowanie i zajmowanie przez te grupy ludności.

Tendencje te doprowadziły do instytucjonalizacji polityki wielokulturowości. Innymi słowy, rząd podjął starania by pomóc instytucjom kanadyjskim dostosować się do nowej rzeczywistości etnicznej. Jednocześnie przeniesiono punkt ciężkości z ochrony kultur na promowanie dobrych stosunków rasowych.

Wielokulturowość została uznana przez konstytucję wraz z uchwaleniem w roku 1982 "Kanadyjskiej karty praw i wolności". Zgodnie z "Kartą", ma być ona interpretowana "w sposób właściwy dla zachowania i umacniania wielokulturowego dziedzictwa Kanadyjczyków." Uprawnia to sądy do uwzględniania wielokulturowości przy podejmowaniu decyzji. Ponadto "Karta" zakazuje dyskryminacji, zostawiając jednocześnie otwarte drzwi dla działań mających na celu poprawę warunków grup znajdujących się w niekorzystnej sytuacji społecznej. Jednocześnie "Karta" uznaje prawa traktatowe rdzennych mieszkańców Kanady do ochrony ich kultur, obyczajów, tradycji i języków.

W roku 1988, Parlament przyjął Ustawę o wielokulturowości - pierwszą na świecie ustawę narodową dotyczącą tej kwestii. Ustawa chroni prawnie wielokulturowość jako podstawową cechę charakterystyczną społeczeństwa kanadyjskiego i ma na celu wspieranie zachowania kultury i języka, ograniczanie dyskryminacji, wzmacnianie kulturowej świadomości i porozumienia, a także promocję zmian instytucjonalnych na poziomie federalnym, z uwzględnieniem tła kulturowego.

Ustawa wprowadziła również podstawy prawne dla programów dotyczących wielokulturowości. Na przykład, celem "Programu na rzecz dziedzictwa, kultur i języków" była pomoc Kanadyjczykom w zachowaniu swoich kultur i języków, a także dzieleniu się nimi. "Program społecznego wsparcia i uczestnictwa" miał na celu wspieranie pełnego udziału mniejszości rasowych i etnicznych Kanady w życiu społecznym. Inny program promował zasady równości rasowej.

Również inne akty prawne potwierdzają kanadyjskie podejście do różnorodności. Jest między nimi Kanadyjska ustawa o prawach człowieka, Ustawa o równości szans w zatrudnieniu, Ustawa o językach urzędowych i Ustawa o równości płac. Istnieją też prawa obowiązujące w poszczególnych prowincjach i na szczeblu międzynarodowym. Kanada jest sygnatariuszem konwencji międzynarodowych, takich jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. W roku 1991 parlament przyjął ustawę o utworzeniu Departamentu Wielokulturowości i Obywatelstwa. Jego celem była promocja zasad równości społecznej i wielokulturowości, pomoc dla grup etniczno-kulturowych w zachowaniu ich kultur i języków, oraz wspieranie pełnego i równego uczestnictwa mniejszości w życiu społecznym Kanady.

Jednakże Departament ten działał przez krótki okres czasu: został rozwiązany w roku 1993, a prowadzone w jego ramach programy zostały przekazane nowoutworzonemu Departamentowi Dziedzictwa Kanadyjskiego. Sekretarz stanu ds. wielokulturowości - minister nie będący członkiem gabinetu - został powołany w ramach Departamentu.

Wzrost krytyki wielokulturowości

Pod koniec lat 80-tych i na początku lat 90-tych XX wieku zaczęła narastać krytyka oficjalnego programu wielokulturowości. Pewna krytyka towarzyszyła idei wielokulturowości od samego początku. Niektórzy sprzeciwiali się dzieleniu społeczeństwa na grupy Kanadyjczyków francuskich, brytyjskich czy też polskich. Jednocześnie wielu Kanadyjczyków pochodzenia francuskiego uważało, że wielokulturowość osłabia ich pozycję jako jednej z dwóch grup założycieli Kanady. Niektórzy członkowie mniejszości etnicznych twierdzili, że celem polityki wielokulturowości jest ochrona istniejącej kultury. Postrzegali to jako uniemożliwianie im dalszego rozwoju.

Na początku lat 90-tych XX wieku utworzono komisję zwaną Forum Obywatelskim na rzecz Jedności Kanady, która miała ustalić oczekiwania Kanadyjczyków w stosunku do ich kraju. Okazało się, że wiele osób akceptujących rosnącą różnorodność etniczną, często miało poczucie, że oficjalna polityka wielokulturowości uwypukla różnice kulturowe zamiast promować wspólne kanadyjskie wartości. Komisja orzekła, iż zasadniczym celem wielokulturowości powinno być włączenie wszystkich Kanadyjczyków do zmieniającego się głównego nurtu społecznego, i w ten sposób promować prawdziwy szacunek dla różnorodności.

Kilka lat później, pisarz Neil Bissoondath, sam będący imigrantem z Trynidadu, opublikował bestsellerową książkę pod tytułem "Sprzedaż iluzji: kult wielokulturowości w Kanadzie". Bissoondath twierdził, że promowanie przez rząd różnorodności kulturowej sprawiło, że imigranci stosowali "psychologię oddzielenia" od dominującego nurtu w kulturze. Argumentował, że zamiast pomagać im zjednoczyć się, oficjalna polityka zachęcała imigrantów do kurczowego trzymania się ich tradycyjnych kultur. Inni wybitni pisarze, tacy jak dziennikarz Richard Gwyn czy historyk Jack Granatstein, dodali do dyskusji swoje opinie krytyczne; oni również wyrażali dezaprobatę w odniesieniu do wspierania kultur etnicznych kosztem kultury i tożsamości kanadyjskiej.

Zmiana programu wielokulturowości

W obliczu takiego krytycyzmu, rząd wprowadził zmiany do swojego programu wielokulturowości. Skorygowany program, który ogłoszono w roku 1996, nie odwoływał się już do dodatkowego dziedzictwa językowego i kulturowego. Jednocześnie rząd utworzył Kanadyjską Fundację Stosunków Rasowych w celu "rozwijania zgodności rasowej i porozumienia międzykulturowego oraz wspomagania likwidacji rasizmu."

W tym samym roku 1996, Królewska Komisja Rdzennych Mieszkańców Kanady składała sprawozdanie przed Parlamentem. Komisja została utworzona w celu zbadania ewolucji stosunków pomiędzy rdzennymi mieszkańcami Kanady, jej rządem, i całym społeczeństwem kanadyjskim. Komisja podniosła liczne kwestie, do których rząd ustosunkował się w dokumencie zatytułowanym "Rosnąc w siłę: plan działań Kanady w odniesieniu do jej rdzennych mieszkańców", zgodnie z którym rząd podjąłby współpracę z rdzennymi mieszkańcami Kanady w celu poprawy ich warunków życia oraz pomocy w organizacji samorządów lokalnych.

W chwili obecnej program rządu Kanady dotyczący wielokulturowości ma następujące cele:

• pomoc w rozwoju strategii umożliwiających pełne i aktywne uczestnictwo społeczności etnicznych, religijnych i kulturowych w społeczeństwie kanadyjskim;
• wzrost publicznej świadomości, porozumienia oraz opartego o rzetelną informację społecznego dialogu na temat wielokulturowości, rasizmu i kulturowej różnorodności w Kanadzie;
• wspieranie inicjatyw środowiskowych i reagowanie na konflikty na tle etnicznym, rasowym, religijnym i kulturowym oraz na działania, których podłożem jest nienawiść społeczna
• zapewnienie instytucjom publicznym lepszych możliwości do działania w środowisku różnorodności etnicznej, religijnej i kulturowej poprzez pomoc w zakresie rozpoznawania i likwidacji przeszkód ograniczających równość społeczną oraz poprzez wspieranie takich społeczności w ramach procedury podejmowania decyzji o charakterze publicznym; a także
• poparcie i pomoc w tworzeniu polityki, programów i działań o charakterze ogólnokrajowym na szczeblu departamentów i urzędów federalnych, by mogły one wypełniać swoje obowiązki wynikające z Ustawy o wielokulturowości.

Kanadyjska rzeczywistość

Choć przez lata zmieniały się jej priorytety, kanadyjska polityka wielokulturowości pozostaje kamieniem węgielnym naszej polityki społecznej. Szczególnie przez ostatnie trzy dekady w etnicznej strukturze Kanady dokonały się zasadnicze zmiany. Kanadyjczycy w większości nauczyli się dawać sobie radę z tą różnorodnością, a kolejne rządy - dostosowywać się do niej. Zmiany te nie były proste. Imigranci przybywają do Kanady niemal ze wszystkich krajów świata. Grupy kulturowe, które dzielą różnice, a czasami wzajemne pretensje, obecnie żyją wspólnie w naszych szybko rozwijających się miastach. Tak wygląda kanadyjska rzeczywistość.

Jest to również przyszłość Kanady. W sytuacji, gdy spada liczba urodzeń, nasz przyrost naturalny w dużym stopniu zależy od imigrantów - w latach 1996-2001 ponad połowa przyrostu naturalnego Kanady była skutkiem imigracji. Jednocześnie nasze społeczeństwo starzeje się. Współczynnik urodzeń w latach 1946-1964 był bardzo wysoki - był to okres tzw. wyżu demograficznego - a w chwili obecnej część urodzonych wówczas osób osiąga wiek emerytalny, czyli 65 lat. Ilość Kanadyjczyków w wieku przekraczającym 65 lat wzrosła z 12% w roku 1991 do 13% w roku 1992, i przewiduje się, że wyniesie ona 15% do roku 2011, kiedy to wiek emerytalny osiągną najstarsi z urodzonych w czasie wyżu demograficznego. Następnie ilość ta będzie się powiększać. Wraz ze starzeniem się społeczeństwa będzie coraz mniej osób w wieku produkcyjnym.

Od imigrantów w znacznym stopniu zależy nie tylko nasz przyrost naturalny, ale i wzrost siły roboczej. W latach 90-tych XX wieku prawie milion imigrantów, którzy znaleźli zatrudnienie, stanowiło niemal 70% ogólnej liczby wzrostu siły roboczej. Chociaż nikt nie jest w stanie przewidzieć w jakim tempie zmniejszać się będzie siła robocza po przejściu na emeryturę osób urodzonych w okresie wyżu demograficznego, jasne jest jednak, że w większym stopniu niż kiedykolwiek wcześniej, Kanada będzie musiała liczyć na imigrantow w zakresie zapewnienia jej siły roboczej.

W związku ze swoją sytuacją demograficzną, Kanada postrzega wielokulturowość jako inwestycję. Jak powiedział premier Jean Chrétien, "Kanadyjczycy nauczyli się, że ich dwa języki międzynarodowe i ich rożnorodność stanowią wielką zaletę, a także są niewyczerpanym źródłem inwencji twórczej i innowacji. Z powodu uwarunkowań historycznych i z konieczności, Kanadyjczycy są otwarci na świat." W świecie, w którym rośnie zapotrzebowanie na wykwalifikowanych imigrantów, Kanada ma nadzieję, że jej renoma jako kraju otwartego i szanującego zasady tolerancji sprawi, ze wielu z nich zdecyduje się osiedlić właśnie tutaj.

Na arenie międzynarodowej, duża liczba imigrantów z różnych krajów ułatwia Kanadzie utrzymywanie dobrych stosunków z tymi krajami. Może zainteresować państwa fakt, że ponad 800.000 Kanadyjczyków powołuje się na przynajmniej częściowe pochodzenie polskie. Więzi utrzymywane przez nich z krajem ojczystym pomagają zacieśniać związki pomiędzy naszymi krajami. Nie ma jednak wątpliwości, że Kanadyjczycy polskiego pochodzenia są tak kanadyjscy jak hokej czy syrop klonowy. Można tu wymienić takie postaci jak nieżyjący już Peter Gzowski, wielka osobowość radiowa, politycy - Donald Mazankowski i Stanley Haidasz (który w roku 1978 został pierwszym polsko-kanadyjskim senatorem), a także artyści i pisarze tacy jak Louis Dudek. Twierdzenie to jest prawdziwe również w odniesieniu do wielu innych krajów.

Sytuacja międzynarodowa

Przez lata w Kanadzie dokonały się liczne zmiany. Wielokulturowość - rozumiana jako oficjalna polityka czy też jako zwykły fakt - ma trwałe miejsce w naszej rzeczywistości. Rośnie zainteresowanie Kanadyjskim doświadczeniem wśród innych krajów, które odkrywają, że one również stają się społeczeństwami wielokulturowymi.

Organizacja Narodów Zjednoczonych przewiduje, że w ciągu najbliższych 50 lat zmniejszy się liczba ludności wszystkich krajów europejskich i Japonii. Przewiduje się, na przykład, że do roku 2050 liczba ludności we Włoszech zmaleje z 57 milionów do 41 milionów - innymi słowy nastąpi 28-procentowy spadek. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych, dla zrównoważenia tego spadku niezbędny jest wyższy poziom imigracji. (Dla porównania, przewidywany spadek liczby ludności w Polsce ma wynieść jedynie 6%.)

Oczywiście każdy kraj będzie musiał we własnym zakresie poradzić sobie z problemem spadku liczby ludności i imigracji. Lecz wyzwania związane z integracją nowoprzybyłych istnieją naprawdę. Przez ostatnie trzydzieści lat Kanada wypracowała swoje podejście do wielokulturowości, które sprawdza się w większości przypadków. Kanada dzieli się swoimi doświadczeniami na arenie międzynarodowej, mając nadzieję, że pomoże to innym krajom w problemach związanych z ich różnorodnością kulturową.

Podsumowanie

Doświadczenia Kanady w dziedzinie wielokulturowości nie zawsze były łatwe. Gdy jedni czują się opuszczeni, inni rozkoszują się różnorodnością. Moje pokolenie musiało poradzić sobie z wprowadzeniem wielokulturowości jako oficjalnej polityki, zaś kolejne generacje będą musiały znaleźć sposób by sprawić, że będzie ona nadal działać. Wielokulturowość nie jest niezmienna; jest ona dynamiczną interakcją pomiędzy osobami wywodzącymi się z rożnych kultur. Kanadyjska wielokulturowość działa w oparciu o konstytucję i przepisy prawa, ma wsparcie programów rządowych, lecz jej przyszłość zależy od sposobu, w jaki ludzie będą traktować siebie nawzajem, od ich osobistych wyborów dokonywanych każdego dnia.

Wierzę, ze wielokulturowość działa wówczas, gdy chcą tego ludzie. Rzecz jasna, wiąże się to z konsekwencjami, których nie można przewidzieć. Lecz, jak bohaterowie filmu "Moje wielkie greckie wesele", ludzie nauczą się dostosowywać się do siebie. Skutki mogą różnić się znacznie od wcześniejszych doświadczeń, ale inwencja twórcza i wyobraźnia sprawiają, że nasza różnorodność stanowi naszą siłę.