Podania i legendy Śląska Cieszyńskiego - to tytuł właśnie zakończonego projektu Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, realizowanego w ramach programu Współpracy Przygranicznej Phare CBC Polska Czechy. Projekt miał przysłużyć się tej współpracy poprzez przybliżenie mieszkańcom Euroregionu Śląsk Cieszyński (z obu stron Olzy) wspólnego dziedzictwa kultury, jakimi są regionalne podania i legendy, kiedyś często i chętnie opowiadane, a dziś już zapomniane. Ideą projektu było zatem takie działanie, dzięki któremu nasi mieszkańcy mogliby otrzymać starannie przygotowaną kolekcję lokalnych i regionalnych podań i legend.

Na Śląsku Cieszyńskim zbieranie ludowych opowieści

Lesław Werpachowski

a potem ich publiczne udostępnianie to nic nowego. Chyba pierwszym i największym w tym zakresie zbieraczem i badaczem był mieszkający na Zaolziu, a zmarły w 1996 dr Józef Ondrusz. Ten wspaniały nauczyciel, a zarazem pasjonat kultury Śląska Cieszyńskiego ma ogromne zasługi w upowszechnieniu podań i legend, które zresztą sam zbierał wędrując chodząc od wsi do wsi, od gospodarza do gospodarza. Ondrusz był autorem bardzo wielu prac na temat podań i legend w tym tak znaczących jak Cudowny Chleb. Podanie, baśnie i opowieści cieszyńskie wydanej w Warszawie z 1984 roku z posłowiem Doroty Simonides.

Ale każdy kto zajmuje się kulturą ludową wie, że oprócz Ondrusza olbrzymie zasługi w tej dziedzinie mają tacy badacze jak Lucjan Malinowski, Daniel Kadłubiec, Antonin Satke czy Jan Szymik. Autorzy projektu z prof. dr hab. Zygmuntem Kłodnicki na czele, mieli więc świadomość, że przyłączają się do tego grona, aby upowszechnić te, jakże piękne i mądre, wytwory ludowej kultury regionu. W zakresie metody pomysł nasz okazał się być dość prosty. Najpierw zinwentaryzować wszystko to, co ukazało się już drukiem w różnych regionalnych periodykach wychodzących na Śląsku Cieszyńskim, a następnie to upowszechnić poprzez wydanie książkowe. Tak też się stało. Wydana książka Podania i legendy Śląska Cieszyńskiego. Antologia to zbiór 115 tekstów wybranych i przygotowanych do druku przez zespół prof. Kłodnickiego: Annę Drożdż, Agnieszkę Pieńczak i Jana Kajfosza. Książka obejmuje podania, legendy i opowieści z życia, które drukowane były łącznie razem w 10 lokalnych i regionalnych periodykach głównie w kalendarzach od lat 30. Znajdziemy tu teksty z polskiej i czeskiej strony, a większość z nich to teksty gwarowe z różnych stron Śląska Cieszyńskiego. Udowadnia to, że choć istnieją różnice między poszczególnymi miejscowościami to istnieją też podstawowe podobieństwa w kulturze. Ich źródło tkwi zapewne w korzeniach naszej regionalnej kultury, które są dla całego Śląska Cieszyńskiego wspólne niezależne od granic gmin i powiatów.

Nasuwa się też pytanie, jak z takim przekazem dotrzeć do

mieszkańców, którzy przecież na co dzień coraz bardziej oddalają się od tych korzeni, atakowani wytworami kultury masowej, uproszczonej i schematycznej. Jedną z naszych propozycji jest szerokie upowszechnianie dzieł własnej lokalnej kultury w możliwie najbardziej atrakcyjnej i komunikatywnej formie. Stąd w książce piękne ilustracje, dla których teksty podań i legend stanowiły źródło artystycznej inspiracji. Prace te, autorstwa artystów z Instytutu Sztuki Uniwersytetu Śląskiego, zostały wykonane specjalnie na potrzeby tej książki, a przyczynił się do tego zorganizowany w Ustroniu w lipcu 2005 roku plener artystyczny. Mamy więc w pracy łącznie 47 prac 21 autorów, wśród których są zarówno młodzi adepci jak i artyści o międzynarodowym dorobku, żeby wymienić prof. Eugeniusza Delektę, prof. Małgorzatę Łuszczak, prof. Józefa Hołarda, prof. Witolda Jacykowa, dr. Józefa Knopka, dr Jagodę Adamus, dr Elżbietę Kuraj, dr. Jarosława Skutnika, dr. Leszka Zbijowskiego, dr. Krzysztofa Dadaka, dr. Adama Molendę oraz Tomasza Lipkę, Łukasza Klisia, Anetę Mrzygłód, Grzegorza Stuglika, Grzegorza Majchrowskiego, Krzysztofa M. Bąka, Tomasza Tobolewskiego, Sebastiana Kubicę, Jerzego Pustelnika. Warto przy okazji podkreślić, że fragment pięknej i tajemniczej pracy prof. Delekty "Utopce" stał się już teraz powszechnym motywem przewodnim całego projektu i będzie także motywem kolejnych działań, które planujemy.

Drugi nasz sposób na przybliżenie naszych podań i legend mieszkańcom to wydana płyta CD z 12-toma opowiedzianymi historiami. Nagrań słucha się ciekawie, a wszystko to za sprawą interpretatorów z Ziemi Cieszyńskiej: Józefa Brody, Barbary Kaczmarzyk, Małgorzaty Kiereś, Danuty Koenig, Magdaleny Kolołoczek Adama Nawrockiego, Teresy Waszut. Szczególnej wartości dodają płycie muzyczne ilustracje Józefa Brody, artysty o niesamowitej skali możliwości. Uwagę szczególną powinno się zwrócić więc jego piękną, pełna zadumy i tęsknoty pieśń "Dzwońcie dzwońcie dzwoneczkami", której motyw melodyczny przewija się przez całą płytę. Dzwoneczki z płyty dzwonią nam więc bardzo wdzięcznie zapraszając wszystkich do odwiedzenia i współredagowania naszej strony internetowej poświęconej podaniom i legendom www.filus.edu.pl/podania. To tam chcemy szukać nowych sposobów na popularyzacje naszych regionalnych podań i legend, na lepsze poznanie naszej ludowej kultury, naszej tożsamości i nasze wzajemne zrozumienie.

LESŁAW WERPACHOWSKI
koordynator projektu