Polska polityka językowa wobec członkostwa Polski w Unii Europejskiej to temat VI Forum Kultury Słowa, które odbyło się w dniach 20 - 22 października 2005 r. na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Organizatorami Forum byli: Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet Śląski, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Kolegium Nauczycielskie w Bielsku-Białej, a także Towarzystwo Kultury Języka. Polską politykę językową wobec przystąpienia naszego kraju do wspólnoty przedstawiono na Forum w szerokim kontekście. Oprócz zagadnień ogólnych i teoretycznych w referatach i dyskusji poruszono wiele kwestii praktycznych, związanych z nową sytuacją wewnętrzną i zewnętrzną polszczyzny.

W ciągu trzech dni uczestnicy Forum mogli wysłuchać

Pierwszy dzień obrad, w Sali Sejmu Śląskiego

jedenastu referatów, a także wziąć udział w panelu dyskusyjnym na temat świadomości językowej współczesnych Polaków. Obrady rozpoczął referat prof. Bogdana Walczaka Postawa wobec zapożyczeń w dziejach języka polskiego. Referent przywołał rozważania Łukasza Górnickiego zawarte w Dworzaninie polskim o wyrazach obcego pochodzenia, przedstawił jego pogląd na temat archaizmów, rodzimych neologizmów, dialektyzmów i zapożyczeń zewnętrznych jako nowych elementów w polszczyźnie, ukazał stanowisko teoretyków XVII- i XVIII-wiecznych, m.in. F. Bohomolca, J.A. Załuskiego i O. Kopczyńskiego, którzy aprobowali zapożyczenia dawne, zasymilowane oraz spełniające kryterium wystarczalności, zwalczali zaś niepotrzebne, związane z gustem saskim i barokową manierą. Prelegent mówił także o poznańskim puryzmie lat 40. XIX wieku, kiedy to wiele wyrazów obcego pochodzenia, nawet przyswojonych, tłumaczono na język polski.

Prof. B. Walczak zakończył swój referat tezą, iż zasady sformułowane przez Witolda Doroszewskiego, mówiące o zasadności używania terminologii międzynarodowej, nieużywaniu zapożyczeń z powodów snobistycznych, unikaniu wyrazów obcych, kiedy nie zna się dokładnie ich form i stylistycznego zastosowania, dokładnie odpowiadają temu, co w XVI wieku powiedział Łukasz Górnicki.

Drugi referat, zatytułowany Językowa przyszłość

Pierwszy dzień obrad, w Sali Sejmu Śląskiego

a polityka językowa, wygłosił prof. Stanisław Gajda. W swoim wystąpieniu referent skupił się na kwestii diagnozowania co do językowej przeszłości i teraźniejszości, prognozowania i priorytetach polityki językowej. Prelegent postawił liczne pytania o językową przyszłość świata, m.in. o to, czy jest zagrożone ludzkie bytowanie w kulturze słowa, co niosą nowe technologie, czy różnorodność językowa świata ulegnie ograniczeniu. Według autora wystąpienia wyzwaniem dla multilingwalnego, multietnicznego i multikulturowego świata jest radzenie sobie z ową wielością i traktowanie wielojęzyczności jako cennej wartości kulturowej. Następnie badacz przedstawił wspólne cele polityki językowej: utrzymanie języków etnicznych, zachowanie ich wewnętrznego zróżnicowania, zgodne współistnienie różnych języków, utrzymanie języków narodowych oraz wykształcenie sprawnych uczestników komunikacji.

Popołudniową część obrad otworzył prof. Walery Pisarek referatem Polityka językowa w wybranych krajach europejskich. Swoje wystąpienie rozpoczął stwierdzeniem, że zainteresowanie sprawami języka nasiliło się w świecie dopiero w latach 90. XX w. Następnie zwrócił uwagę na kwestię, jak polityka językowa danego państwa uwzględnia zasady postępowania wobec języków obcych. Podkreślił, że każde państwo prowadzi jakąś politykę językową - w sensie faworyzowania pewnego języka lub pewnych języków kosztem innych. Wśród tak rozumianych typów polityki językowej wyróżnił: politykę asymilacji (m.in. Grecja, Turcja), politykę nieinterwencji (Czechy, Niemcy, Wielka Brytania), politykę ustawowego zróżnicowania języków (m.in. Estonia, Słowacja, Albania, Bułgaria, Litwa), politykę dowartościowywania języka urzędowego (m.in. Francja, Polska, Islandia, Włochy, Hiszpania); politykę strefową, w tym dwu- i trójjęzyczności, czyli faworyzującą 2 lub 3 języki urzędowe (Belgia, Szwajcaria).

Zdaniem referenta od końca drugiej połowy lat 90. polityka wszystkich krajów Unii zbliża się ku sobie: każdy kraj walczy o wyższy status swego języka na arenie międzynarodowej, zwłaszcza na forum Unii.

Sytuację i założenia polityki językowej wobec języków regionalnych i mniejszościowych w Polsce przedstawił w swym referacie dr Tomasz Wicherkiewicz. Badacz dokonał prezentacji poszczególnych wspólnot językowych w Polsce: białoruskiej, czeskiej, litewskiej, niemieckiej, ormiańskiej, rosyjskiej, słowackiej, ukraińskiej, żydowskiej, karaimskiej, łemkowskiej, romskiej i kaszubskiej, z uwzględnieniem ich liczebności, obszaru zamieszkania, aktywności kulturalnej, przynależności religijnej oraz edukacji szkolnej.

Drugi dzień Forum rozpoczął referat prof. Adama Pawłowskiego

Drugi dzień Forum, na Wydziale Prawa i Administracji, od lewej siedzą: prof. Adam Pawłowski, prof. Aleksandar Cieślikowa, prof. Jacek Warchala

Język polski w Unii Europejskiej - szanse i zagrożenia. Jego zdaniem pośród języków słowiańskich język polski ma pozycję niepodważalną. Zasadniczą kwestią, którą podjął autor wystąpienia, była promocja języka polskiego w Unii Europejskiej. Przedstawił on m.in. następujące postulaty: dostępność informacji na temat kursów i szkół językowych, polonistyk uniwersyteckich i podręczników; uruchomienie polskiej wersji w programie Euronews oraz innych mediach wielojęzycznych; obecność polskojęzycznej prasy w obiegu międzynarodowym; utrzymywanie w pisowni (np. na koszulkach sportowców) specyficznych znaków alfabetu polskiego czy stworzenie instytutu koordynującego promocję języka polskiego w świecie.

W podsumowaniu autor zaznaczył, iż członkostwo Polski w UE stało się katalizatorem jej cywilizacyjnego awansu i w przyszłości będzie stale podnosić prestiż języka polskiego. Zdaniem badacza powodzenie w tym zakresie zależy w dużej mierze od nas: od tego, czy uda nam się przejść od myślenia defensywno-purystycznego, zdeterminowanego historycznie, do myślenia ofensywnego, polityki zewnętrznej promocji języka.

Drugi referat: Język polski w aktach prawnych Unii Europejskiej wygłosił dr Jarosław Zaczykiewicz, kierownik Działu Tłumaczeń Polskich Sekretariatu Generalnego Rady UE. Prelegent zaznaczył, że bezpośredni wpływ na precyzyjność stanowionego w Unii prawa ma jego jakość redakcyjna. Przedstawił on liczne problemy, związane z tłumaczeniem aktów prawnych UE. Należą do nich m.in.: używanie wielkiej i małej litery, odmiana nazwisk i nazw obcych, kalki językowe, interpunkcja, frazeologia, a także stylistyka. Na zakończenie autor podkreślił, jak duże znaczenie dla poziomu tłumaczeń dokumentów unijnych ma współpraca z Radą Języka Polskiego. Odczyty na temat sytuacji polszczyzny wobec wstąpienia Polski do UE wywołały bardzo żywą dyskusję. Wzięło w niej udział ponad 20 dyskutantów.

W popołudniowej części obrad prof. Anna Dąbrowska wygłosiła referat Róbmy swoje! Blaski i cienie promocji języka polskiego w świecie. Rozpoczęła go stwierdzeniem, że po 1989 r. znacznie wzrosła rola języka polskiego jako obcego. Od tego roku coraz dynamiczniej rozwijają się w Polsce szkoły międzynarodowe oraz wymiana studentów i nauczycieli akademickich w ramach programu Socrates Erazmus. Referentka podkreśliła również znaczenie wprowadzenia w roku 2004 egzaminu certyfikacyjnego z języka polskiego. Na zakończenie prof. Dąbrowska przedstawiła blaski i cienie promocji polszczyzny za granicą.

Przedmiotem wystąpienia dr Jolanty Tambor były

Trzeci dzień Forum, w auli K. Lepszego w budynku Rektoratu UŚ

Odmiany terytorialne języka polskiego, ich funkcjonowanie i promocja we współczesnej Europie. W polu zainteresowań badaczki znalazła się korelacja między dialektami/gwarami a językami regionalnymi. Autorka podkreśliła aspiracje części Kaszubów, Ślązaków i mieszkańców Podhala do uznania ich za mniejszości etniczne. Zwróciła uwagę na to, że dziś w Polsce oficjalny status języka regionalnego ma tylko kaszubszczyzna, zaś mowa śląska i podhalańska są nadal uznawane za dialekty. W dalszej części wystąpienia autorka skupiła się na sytuacji Śląska i dążeniach części jego mieszkańców do uzyskania przez śląski statusu języka regionalnego. Badaczka skonstatowała, że dzisiejsze zmagania zwolenników uznawania mowy śląskiej za dialekt i postulujących, by stała się językiem regionalnym, są niepotrzebną walką o etykietki. Więcej korzyści - zarówno prestiżowych, jak i ekonomicznych - przyniósłby kompromis obu stron.

Drugiego dnia obrad odbył się również panel z dyskusją pt. O świadomości językowej współczesnych Polaków, na którym dr Katarzyna Kłosińska, prof. Andrzej Markowski i prof. Andrzej Piotrowski przedstawili i omówili pytania ankiety przeprowadzonej w dniach 28.01 - 1.02.2005 r. przez CBOS na zlecenie RJP. Brzmiały one następująco: "Dlaczego, Pana(i) zdaniem, należy dbać o język, którym się posługujemy?", "Co Pana(ią) najbardziej razi we współczesnej polszczyźnie, używanej publicznie?", "Kto, Pana(i) zdaniem, decyduje o tym, co w języku jest poprawne?", "Czy po sposobie mówienia i pisania można oceniać poziom człowieka (jego inteligencję i kulturę)?". Wyniki ankiety świadczą m.in. o braku świadomości w społeczeństwie (zwłaszcza w jego warstwie wykształconej), że to właśnie ono kształtuje normę językową, a także o postrzeganiu instytucji językoznawczych jako instancji decydujących o tym, co w języku jest poprawne, a co nie.

Ostatniego dnia Forum uczestnicy mogli wysłuchać referatu prof. Jerzego Bralczyka i dr. Jacka Wasilewskiego na temat odmian języków publicznych. W zasadniczej części referatu prof. Bralczyk omówił językowe składniki tychże postaw, a także przytoczył charakterystyczne dla nich teksty. Wyróżnione przez prelegenta odmiany to: język narodowo-ideologiczny, język sukcesu, język politycznej poprawności, język populistyczny i język luzu. Referent zaznaczył, iż powyższe odmiany nie wyczerpują wszystkich możliwości, jednak w nich realizują się podstawowe postawy wobec świata.

Referat O "Słowniku pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej" wygłosiła prof. Elżbieta Sękowska. Przedstawiła ona ideę powstania tytułowego słownika oraz scharakteryzowała poszczególne etapy pracy nad nim: analizę francuskiej listy wyrazów, modyfikację tej listy w polskim zespole, ekscerpcję materiału leksykalnego i redagowanie haseł. Według prelegentki obraz współczesnej leksyki polityczno-społecznej jest bardzo dynamiczny. W dalszej części wystąpienia autorka omówiła szerzej funkcjonowanie wyrazów demokracja i polityka we współczesnym języku polskim.

Ostatni referat, który wygłosił prof. Antoni Furdal, dotyczył tożsamości polskiej i europejskiej. Badacz zwrócił m.in. uwagę na nowe zjawisko: geograficzne widzenie kultury, wprowadzenie jako osnowy - dziejów regionów i miast. Jak stwierdził, jest to zjawisko charakterystyczne dla świata, w którym tak powszechne są migracje. Prelegent podkreślił, iż - jego zdaniem - o wspólnocie kulturowej i jej ciągłości decyduje wspólnota znakowa, najważniejsza zaś jest wspólnota oparta na języku. Swe wystąpienie prof. Furdal zakończył stwierdzeniem, że jako państwo należące do Unii Europejskiej powinniśmy szczególnie dbać o język. Inne bowiem sprawy w dziedzinie kultury są na dalszym planie bądź z języka wynikają.

Na zakończenie obrad rektor Uniwersytetu Śląskiego prof. Janusz Janeczek i przewodniczący Rady Języka Polskiego prof. Andrzej Markowski wyrazili słowa uznania wszystkim referentom, podziękowali współorganizatorom oraz wszystkim uczestnikom Forum.

VI Forum Kultury Słowa było istotnym wydarzeniem w kształtowaniu polskiej polityki językowej po przystąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej. Jego pokłosiem jest nawiązanie współpracy Rady Języka Polskiego z Działem Tłumaczeń Polskich Sekretariatu Generalnego Rady UE. Należy mieć nadzieję, że inicjatywy podjęte na VI Forum Kultury Słowa w zakresie polskiej polityki językowej wobec przystąpienia Polski do wspólnoty europejskiej będą rozwijane, a zgłoszone projekty prac przyniosą dobre owoce.

MONIKA KĄCKA
Uniwersytet Warszawski