Nitra uważana jest za najstarsze miasto Słowacji (prawa miejskie od IX wieku). Ulokowana na pograniczu żyznej równiny zapadliska panońskiego i obfitujących w surowce naturalne Karpat Zachodnich była zawsze atrakcyjnym miejscem osiedlenia. Historykom kojarzy się głównie z początkami słowiańszczyzny (koniec V wieku), z chrystianizacją Słowian (św. Cyryl i św. Metody) oraz z wprowadzeniem pierwszego słowiańskiego pisma. Jednak udokumentowane ślady bytności człowieka na tym terenie są znacznie starsze, sięgają bowiem 30 000 lat wstecz.

Współcześnie jest to jedno z najważniejszych miast Słowacji

Przełom Wagu pod zamkiem Strečno (okolice Žiliny)

(czwarte z uwagi na liczbę mieszkańców - około 90 tys.), stolica jednego z jej ośmiu województw (tzw. Nitrianskiego Kraju), centrum handlowe i rolnicze oraz jej ważny ośrodek akademicki (Univerzita Konštantína filozofa, Slovenská poľnohospodárska univerzita, Wyższe Seminarium Duchowne św. Gorazda). Nitra leży na kilku wzgórzach, z których najwyższym jest Zobor (588 m n.p.m.), zwieńczony widoczna z dala wieżą telewizyjną. Centrum miasta stanowi malownicze wzgórze w zakolu rzeki Nitra; zachowały się na nim najstarsze budowle miasta, np. zamek, kościół, stare domy, mury obronne.

Nitra może być dogodną bazą wypadową dla poznania geologii południowo-zachodniej części Słowacji, czyli południowego fragmentu Centralnych Karpat Zachodnich. Tworzą go zarówno jednostki geologiczne uformowane przez skały osadowe (przeważnie węglanowe), jak i przez skały krystaliczne (metamorficzne i magmowe).

Nitra, widok na wzgórze Zabor z charakterystyczną wieżą telewizyjną

Centralne Karpaty Zachodnie to szereg grup górskich, rozdzielonymi obniżeniami tektonicznymi. W pobliżu Nitry są to np. Tribeč, Kremnické vrchy, Strážovské vrchy, Žiar, Vtáčnik; najwyższą z nich jest grupa górska z kulminacją Vtáčnik (1346 m n.p.m.). Ich jądrowe, waryscyjskie partie tworzone są przez gnejsy, migmatyty, amfibolity oraz granity, granodioryty, rzadziej dioryty. Z wychodniami tych skał wiążą się liczne drobne złoża złota, rud ołowiu i żelaza, eksploatowane zresztą już przez Celtów oraz we wczesnym średniowieczu. Mezozoiczna osadowa okrywa jądrowych partii grup górskich tworzona jest głównie przez skały węglanowe (różne typy wapieni i dolomitów), skały okruchowe (piskowce, zlepieńce) i skały ilaste. Zawierają one liczne atrakcyjne stanowiska mezozoicznej fauny morskiej. Najbardziej znane to : Valaská Belá, Čavoj, Dolné i Horné Vestenice, Nitrianske Rudno, Kľačno, Tužina, Vyšehradné, Ráztočno.

Bratysława, jedno ze stanowisk profilu geologicznego Divin - Devinska Kobyla - Sandberg

Na stanowiskach tych znajdowane są liczne mezozoiczne skamieliny, zwłaszcza amonitów, belemnitów, ramienionogów, gąbek i jeżowców. Zalew trzeciorzędowego (paleogeńskiego) morza dokumentowany jest przez osady zlepieńców, brekcji, wapieni piaszczystych, piaskowców i iłowców zawierających liczne skamieniałości otwornic (numulity) i koralowców. W młodszym trzeciorzędzie doszło na tym terenie do wzmożenia aktywności wulkanicznej (np. Vtáčnik, Kremnické vrchy). W poczatkowej fazie był to głównie wulkanizm ryolitoidowy; główna faza aktywności wulkanicznej miała jednak charakter andezytowy (lawy i skały piroklastyczne). Z tym okresem wiąże się też powstanie niewielkich złóż węgla brunatnego.

Płukanie złota z osadów potoku Zlatnianka w masywie krystalicznym Tribec

W przeszłości były one przedmiotem lokalnej eksploatacji. Reliktem aktywności wulkanicznej są licznie występujące źródła termalne. Ich lecznicze własności znane są już od stuleci. Najbardziej renomowane z nich to źródła w okolicy Pieszczan; uzdrowisko działa już od blisko 400 lat. Z kolei najbardziej spektakularnym przejawem czwartorzędowego wietrzenia są jaskinie. W regionie znanych jest ich kilkadziesiąt. Najciekawsze z nich to: Vestenická, Brloh (Strážovské vrchy), Hradná i Prepoštská (Bojnice). Znaleziono w nich dość bogaty materiał kostny, np : szczątki niedźwiedzia jakiniowego, mamuta, nosorożca oraz liczne ślady aktywności neandrtalczyka i kromańczyka.

W tym roku z geologią tego fragmentu Słowacji (głównie od strony mineralogii i petrologii) mogli zapoznać się studenci I roku magisterskich studiów geologicznych specjalizacji geochemiczno-mineralogicznej Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. Okazję ku temu dały kilkudniowe Ćwiczenia terenowe z petrologii i mineralogii regionalnej. Słowackim przewodnikiem w peregrynacjach terenowych była pani doc.RNDr. Ľudmila Illášová, CSc. z Katedry zoológie a antropológie Uniwersytetu Konštantína filozofa w Nitrze. Gościnność geologów słowackich umożliwiła poznanie wielu unikatowych wystąpień minerałów i skał południowo-zachodniej Słowacji oraz metod ich poszukiwania, pozyskania i obróbki. Do takich z pewnością należy osobliwy trawertyn (skała węglanowa) wydobywany i przetwarzany w Levicach (Levický zlatý ónyx), niewielkim miasteczku położonym około pięćdziesięciu kilometrów na wschód od Nitry. Jest to surowiec z którego wytwarza się niepowtarzalną, niezwykle piekną, galanteię kamienną eksportowaną do wielu krajów, np. do USA, Kanady, Holandii.

Žirany; kamieniołom jurajskich i kredowych wapieni

Ciekawym przeżyciem było poszukiwanie i próbne wydobycie złota z osadów potoku Zlatnianka u podnóża krystalicznego masywu Tribeč, położonego kilkadziesiat kilometrów na północny wschód od Nitry. Prace poszukiwawczo-wydobywcze prowadzone były pod nadzorem profesjonalnego poszukiwacza złota (tzw. zlatokopa). Rozsypiskowe złoża złota masywu Tribeč są na tyle bogate, że już pierwsza miska przepłukanego materiału okruchowego dostarczyła drobinek złota oraz towarzyszacych minerałów, np. cynobru, cyrkonu, granatu, tytanitu, magnetytu, turmalinu. Sporo emocji wzbudziło też poszukiwanie regularnie wykształconych popirytowych pseudomorfoz limonitowych na świeżo skoszonych i podoranych polach masywu Tribeč. Zajecie to można porównać do zbierania grzybów, gdyż towarzyszą mu podobne wrażenia i emocje. W trakcie wędrówki po okolicach Nitry odwiedzano również jaskinie zamieszkiwane niegdyś przez człowieka z epoki kamiennej, źródła wód termalnych, czynne i nieczynne kamieniołomy znane z wystapień ciekawych minerałów i skał. Najciekawsze próby wzogaciły zbiory Muzeum Wydziału Nauk o Ziemi.

Włodzimierz Łapot
Katedra Geochemii, Mineralogii i Petrografii
Wydział Nauk o Ziemi