Dwie perspektywy: polska i niemiecka

Zrównoważony rozwój

logo CRI
    W dniach 25-27 października 2005 w Cottbus w Niemczech odbyła się II polsko-niemiecka konferencja, której tematem był "Zrównoważony rozwój - od badania naukowego do politycznej strategii". Konferencję współorganizowało działające przy Uniwersytecie Śląskim Międzynarodowe Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Społeczeństwa Informacyjnego, które ma swoja siedzibę na Wydziale Nauk Społecznych. Organizatorami konferencji ze strony niemieckiej były dwie instytucje: FhG-ALI - Centrum Wdrożeniowe Instytutu Fraunhofer dla Planowania Systemów Logistycznych i Informatycznych w Cottbus oraz FZK/ITAS - Instytut Oceny Skutków Techniki i Analizy Systemowej w Karlsruhe. Patronat nad konferencją jako elementem Roku Polsko-Niemieckiego 2005/2006 objęło niemieckie Ministerstwo Edukacji i Badań.

Punktem wyjścia dla tego transgranicznego spotkania były obiecujące rezultaty I polsko-niemieckiej konferencji na ten sam temat, która odbyła się przed dwoma laty w Katowicach. Chodzi tu zarówno o dwujęzyczną publikację* przedstawiającą szerokie spektrum problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem, jak i o zrealizowaną na jesieni 2004 r. ideę powstania CRI - Międzynarodowego Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Społeczeństwa Informacyjnego przy Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Centrum jest owocem zawiązania umowy pomiędzy FhG-ALI - Centrum Wdrożeniowym Instytutu Fraunhofer dla Planowania Systemów Logistycznych i Informatycznych w Cottbus a Uniwersytetem Śląskim w Katowicach.

Należy dodać, że o ile celem I konferencji było lepsze wykorzystanie możliwości stworzenia naukowo podpartej politycznej strategii zrównoważonego rozwoju poprzez już istniejące jak i nowo zawarte kontakty, o tyle II konferencja miała je jeszcze bardziej umocnić. Podczas gdy konferencja w roku 2003 skoncentrowana była na trzech punktach merytorycznych - którymi były: (1) Zasadnicze kwestie zrównoważonego rozwoju: kwestie odnoszące się do specyfiki każdego kraju (rozumienie zrównoważonego rozwoju, orientacja strategiczna) oraz rola nauki, badań naukowych i kształcenia jak i strategie rozwiązywania konfliktów (a mianowicie jak wyważyć pomiędzy ekonomią a ekologią); (2) Problemy i strategie działania odnośnie zrównoważonego rozwoju przedstawione egzemplarycznie na trzech wybranych obszarach: oświata, technologie produkcji oraz budownictwo i utrzymanie budynków. Przedstawione zostały koncepcje, strategie i działania poszczególnych krajów w tych obszarach; oraz (3) Możliwości zastosowania w praktyce strategii zrównoważonego rozwoju w szczególności poprzez politykę i gospodarkę na płaszczyźnie krajowej a przede wszystkim regionalnej - tegoroczna konferencja nawiązywała merytorycznie do tematów (2) i (3), przy czym teraz w centrum zainteresowania znalazły się następujące obszary: (1) turystyka a zrównoważony rozwój; (2) rolnictwo a zrównoważony rozwój; oraz (3) edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju.

W konferencji wzięło udział około czterdziestu referentów, w tym prawie jedną trzecią stanowili uczestnicy ze strony polskiej. Pozwoliło to na szeroką wymianę myśli i doświadczeń, jako, że konferencja skupiła nie tylko naukowców, ale i praktyków - polityków i przedstawicieli administracji oraz przedsiębiorców związanych z rolnictwem, zainteresowanych wdrażaniem idei zrównoważonego rozwoju.

Profesor Andrzej Kiepas
Profesor Andrzej Kiepas

Dr Gunther Bachmann z Rady Zrównoważonego Rozwoju w Berlinie zaprezentował niemieckie stanowisko w kwestii strategii zrównoważonego rozwoju. Analizował on sposoby opracowywania strategii politycznych, opartych na naukowych badaniach i innowacyjnych koncepcjach, które winny sprawdzać się w praktyce lepiej, aniżeli tradycyjny model działania państwowego: problem - ustawa w celu rozwiązania. Autor szczególną uwagę wiązał nie z działaniem aparatu administracji państwowej, lecz z potrzebą rozwijania umiejętności prowadzenia dialogu społecznego. Mimo zaprezentowania przykładów skutecznej realizacji różnych projektów, opartych właśnie o dialog społeczny, autor zauważył, iż niemożliwe jest stworzenie jednej recepty dla tego typu działań - należy uważnie analizować przykłady pozytywne i negatywne, by następnie wyciągać z nich odpowiednie dla danej sytuacji wnioski.

Innym interesującym wystąpieniem był referat prof. dr. Franza Makeschina z Drezna, który analizując tereny Górnych Łużyc i ich problemy ekologiczne, związane z rabunkową gospodarką poprzedniego okresu i rozwojem przemysłu w okolicy, przedstawił cele programu Enforchange, związanego z zagospodarowywaniem terenów leśnych. Program ów oparty jest na naukowej analizie problematyki poprzedzonej solidnymi badaniami opisywanych terenów i ich specyfiki, ma jednakowoż na celu wypracowanie politycznych strategii dla rozwiązywania wspomnianych problemów oraz przeprowadzenie tychże zmian w praktyce.

Ważnym głosem w dyskusji poświęconej rolnictwu okazało się wystąpienie dr. Rolfa Meyera z Karlsruhe, który przedstawił przegląd problematyki rolnictwa, przetwórstwa i handlu żywnością w nauce i polityce z perspektywy niemieckiej. Autor powoływał się na różne programy niemieckie i europejski, które maja na celu poprawę sytuacji we wspomnianych sektorach, a zwłaszcza uczynienia rolnictwa działalnością mniej szkodliwą dla środowiska i ludzi.

Z perspektywy polskiej rozważania nad rolnictwem prowadził dr Tomasz Wałowski z Poznania. Położył on nacisk na fakt, iż w warunkach globalizacji i członkostwa w Unii Europejskiej należy raczej mówić o gospodarce transnarodowej, a zatem także problemy z nią związane przybierają taki właśnie ponadgraniczny charakter. W tym "globalnym społeczeństwie ryzyka" idea zrównoważonego rozwoju - oparta na zasadach: międzypokoleniowej równości, międzynarodowej sprawiedliwości, zapobiegania, własnym prawie przyrody do ochrony pokoju i harmonii z środowiskiem oraz na społecznej i prawnej demokracji - wydaje się być jedyną możliwą drogą rozwoju. Autor przedstawił projekt takiej strategii w Wielkopolsce oraz związane z tym kwestie rolnictwa ekologicznego, edukacji proekologicznej oraz możliwości otwierające się przed rolnikami stosującymi nowe zrównoważone podejście.

Innym ciekawym wystąpieniem była prezentacja Edwarda Warycha, prezesa Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku. Przedstawił on główne problemy zderzenia polskiego, słabo rozwiniętego i słabo politycznie wspieranego rolnictwa z rolnictwem zachodnim, silniejszym i lepiej wspieranym przez rządy. Największe zagrożenie związane jest według autora z koniecznością konkurencji małych tradycyjnych gospodarstw rolników - producentów z niepomiernie silniejszym przemysłem spożywczym, którego produkty często są niezdrowe czy wręcz szkodliwe. Innym istotnym czynnikiem, z jakim związane jest w Polsce rolnictwo jest jego funkcja socjalna, zabezpieczająca rolników przed biedą i bezrobociem. Wszystkie te problemy, jak również ekonomiczne problemy polskiej wsi mogą się jednak okazać szansą dla polskiego rolnictwa ekologicznego - wspartego przez naturalne bogactwo przyrodnicze, obfitość gatunków i różnorodność ekosystemów. W rezultacie konieczne jest wypracowanie przez Polskę własnego modelu rozwoju rolnictwa. Przykładem, jaki autor podaje jest ekologiczne gospodarstwo w Brodach.

Problem zróżnicowania biologicznego oraz społeczno-ekonomicznego i światopoglądowego w kontekście zrównoważonego rozwoju był z kolei tematem poruszanym przez dr. Piotra Warycha. Autor zwrócił uwagę na konieczność szerszego myślenia o zrównoważonym rozwoju, niż tylko najczęściej stosowane pojęcie związane z ekologią. Samo kluczowe w tym wypadku pojęcie różnorodności można rozważać jako zjawisko pozytywne, gwarantujące trwałość i rozwój, oparte na wolności rozumianej w różny sposób przez odmienne dziedziny wiedzy. Różnorodność może być zatem traktowana jako koncepcja scalająca trzy kapitały, na których oparta jest idea zrównoważonego rozwoju: przyrodniczy, ekonomiczny i ludzki.

Następnie dr inż. Daniela Thrän przedstawiła przygotowany wspólnie z prof. Dr. Martinem Kaltschmittem referat, w którym przedyskutowane zostało pojęcie zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do wykorzystania biomasy. Autorka zwróciła uwagę, że paradoksalnie użycie energii biologicznej wcale nie musi spełniać kryteriów zrównoważonego rozwoju, a także, że pozyskiwanie energii z materiałów organicznych niekoniecznie we wszystkich przypadkach jest bardziej przyjazne dla środowiska niż np. pozyskiwanie energii z elektrowni wiatrowych. Mimo tego, autorzy doszli do wniosku, że biomasa spełnia w ogólności cały rząd kryteriów zrównoważonego rozwoju i jej wykorzystanie może przyczynić się do bardziej zrównoważonego systemu energetycznego w Niemczech i Europie poprzez wykorzystanie materiałów organicznych do pokrycia popytu na paliwa oraz na energię termiczną i elektryczną.

Kolejną część sesji dotyczącą edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju rozpoczął referat prof. dr. Ute Stoltenberg i Claudii Emmermann, omawiający daną problematykę w kontekście rozwoju regionalnego. Przedstawiony projekt włączania osób publicznych z różnych obszarów działalności, w tym także placówek oświatowych i uniwersytetów do prac administracyjnych związanych z przygotowywaniem regionalnych planów sieciowych zabezpieczających wymianę wiedzy i umiejętności, będących podstawą do działań w regionie. Przykładem takiej szerokiej współpracy różnych środowisk jest przedstawiony szczegółowo przez Claudię Emmermann projekt edukacji nauczycieli w Wielkopolsce.

Następnie głos zabrała Agnieszka Mierzyńska z Ministerstwa Nauki i Informatyzacji. Tematem jej prezentacji były przygotowania Polski do udziału w 7 Programie Ramowym Unii Euroopejskiej. W analizie dotychczasowych działań podkreśliła ona konieczność uproszczenia procedur a także zwiększenie udziału czynnika ludzkiego, co w kontekście edukacji oznacza konieczność zwiększenia udziału zespołów badawczych i poziomu wymiany naukowej w pracach związanych z projektami unijnymi.

Istotnym podsumowaniem kwestii edukacyjnych było wystąpienie prof. dr. hab. Tadeusza Borysa, który przedstawił sytuację zrównoważonego rozwoju jako dyscypliny badawczej oraz problemy z umiejscowieniem go w ramach tradycyjnego systemu edukacji uniwersyteckiej. Zwrócił on uwagę na konieczność dookreślenia podstawowej problematyki jako polepszania jakości życia poprzez odnalezienie równowagi pomiędzy dychotomią "być" i "mieć". Problem okazuje się skomplikowany także na poziomie samookreślenia się dyscypliny i sprowadza się do pytania: "czy prowadzenie edukacji dla ochrony środowiska, ekorozwoju, rozwoju zrównoważonego i trwałego to to samo"; brak rozstrzygnięcia tej kwestii powoduje nieprzejrzystość oferty edukacyjnej. Prof. Borys przedstawił konieczność wypracowania nowego paradygmatu rozwoju w działaniach dydaktycznych na rzecz zrównoważonego rozwoju - jako przykład przedstawił autorski program studiów w zakresie "zarządzania jakością i środowiskiem", prowadzonych w Jeleniej Górze w Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.

Ostatnią dystkutowaną dziedziną w kontekście zrównoważonego rozwoju była turystyka. Ciekawym wprowadzeniem w omawianą problematykę był referat dr. Jana Macieja Wagi z Uniwersytetu Śląskiego, dotyczący cysterskich kompozycji krajobrazowych Rud Wielkich. Teren pierwotnie zagospodarowany przez cystersów, po kasacie zakonu przypadł rodzinom książęcym, a potem w epoce industrializacji wykorzystywany był jako baza dla okolicznego przemysłu. Dzięki staraniom pokoleń leśników, myśliwych, okolicznych mieszkańców i miłośników lasu, zachowano jednak kompozycje i układy przestrzenne stworzone przez cystersów oraz stare, cenne drzewostany. Dziś jest to teren Parku Krajobrazowego, którego głównym założeniem jest strategia zrównoważonego rozwoju omawianego terenu z wykorzystaniem dla turystyki. Teren łączy bowiem wszystkie istoitne dla równowagi czynniki - walory środowiskowe, kulturowe i ludzkie.

Prof. dr. Reinhard Paesler rozważał natomiast problemy zrównoważonej turystyki w szerszej perspektywie, którą można by nazwać globalną. Zauważył przy tym, że pojęcia takie jak "miękka turystyka", "bardziej przyjazna dla środowiska" lub "turystyka przyjazna dla środowiska", "turystyka alternatywna", "turystyka inteligentna" pojawiły się wraz z krytyką turystyki masowej lat 80-tych. Autor wskazywał jednocześnie na potrzebę rozszerzenia obszaru zainteresowań takiej dziedziny, na badanie nie tylko obszaru docelowego, do którego zmierza turystya, ale także jego rodzimego obszaru źródłowego oraz drogi od obszaru źródłowego do miejsca przeznaczenia: wszystkie te obszary są bowiem podatne na "szkodę czy wręcz zniszczenie swoich podstaw, a więc potencjału przyrodniczego". Zamiast tego należy tak organizować turystykę, aby odbijała się ona pozytywnie w aspekcie ekologicznym, ekonomicznym i społeczno-kulturowym tak na turyście, jak i na "terenie zwiedzanym" i "zwiedzanym krajobrazie", albo aby przynajmniej nie odbijała się ona negatywnie. Autor podkreślał też, że przy rozważaniach o "zrównoważonym rozwoju i turystyce" nie można przeoczyć, że istnieją różnorodne typy turystyki o bardzo różnym wpływie na krajobraz oraz o bardzo zróżnicowanym wpływie na ludność.

Wycieczka do zabytkowej kopalni odkrywkowej
Wycieczka do zabytkowej kopalni odkrywkowej

Kolejny referent, Martin Schmied z Eko-Instytutu w Berlinie rozwijał tę myśl, przedstawiając wyniki badań różnych grup docelowych, do których kieruje się ofertę turystyczną zorientowaną na zrównoważony rozwój. Wykazał on, że każdą grupę należy traktować inaczej, jednocześnie odpowiadając na jej zapotrzebowania, jak i forsując ekorozwój. Należy przy tym stosować różne strategie - nie każda grupa przystanie na zwiększenie kosztów podróży spowodowane troską o obce środowisko i kulturę - dla takich odbiorców należy zatem przygotować taką ofertę, w której zmiany są niezauważalne, a akcent pada na atrakcyjność zajęć dodatkowych, nie na ochronę przyrody. Jednocześnie ofertę dla grup zainteresowanych ekologią i ochroną kultur tubylczych można kształtować w sposób widoczny dla turystów, poprzez akcentowanie wymiaru społeczno-ekologicznego. Autor przedstawił też zrealizowany już projekt badawczy INVENT, którego wstępnym elementem było wspomniane badanie grup docelowych, a którego efektem było stworzenie konkretnych ofert turystycznych w duchu zrównoważonego rozwoju i wprowadzenie ich na rynek usług turystycznych.

Innym referatem łączącym perspektywę globalną ze szczegółową był referat prof. dr hab. Anny Pawlikowskiej-Piechotki, dotyczący zrównoważonego rozwoju przestrzennego miejscowości pielgrzymkowych. Autorka zauważyła, iż w wypadku pielgrzymki, tak jak przy innych typach turystyki występuje zjawisko degradacji miejsca docelowego przez powstającą tam infrastrukturę turystyczną. Owo zjawisko jest paradoksalne ze swej natury, gdyż to właśnie istnienie miejsca kultu wywołuje ruch turystyczny, który powoduje rozwój infrastruktury niszczącej charakter sakralny tegoż ośrodka kultu. Na podstawie przeprowadzonych badań autorka doszła do wniosku, iż możliwe jest wydzielenie stref sacrum i profanum, które połączą interesy wszystkich grup związanych z omawianym obszarem, a jednocześnie zachowają walory danego miejsca dla przyszłych pokoleń. Powstanie tak ustrukturowanej otuliny wokół miejsc pielgrzymkowych wymaga jednak według autorki szczególnej uwagi i zaangażowania nie tylko ze strony mieszkańców, turystów i administracji, ale także architektów i planistów.

W dyskusji panelowej podsumowującej konferencję wysunięto wnioski o zacieśnienie współpracy administracji, naukowców i przedsiębiorców, tylko takie wielostronne spojrzenie na omawiane tu problemy może bowiem przynieść zadowalające wszystkich rozwiązania oraz zrównoważyć rozwój regionów i państw. Określono też obszary wymagające badań w najbliższej przyszłości.

Uzupełnieniem konferencji była wycieczka do zabytkowej kopalni odkrywkowej, która wraz z potężnym mostem przerzutowym o wysokości 78 m i długości ponad pół kilometra, stanowi przedmiot zabiegów miejscowych władz. Nieczynna już kopalnia została przekształcona w turystyczną atrakcję, a plany jej dalszego przystosowywania dla ruchu turystycznego wcielane są w życie z dużym rozmachem. Planuje się tu stworzenie bazy wypoczynkowej dla polskich i niemieckich turystów, co wymaga rekultywacji i przebudowy całego terenu odkrywki w sztuczne pojezierze.

Potężny most przerzutowy o wys. 78 m i dł. ponad pół kilometra
Potężny most przerzutowy o wys. 78 m
i dł. ponad pół kilometra

Uczestnicy II Polsko-niemieckiej konferencji: "Zrównoważony rozwój - od badania naukowego do politycznej strategii" uznali spotkanie za bardzo interesujące i owocne, a przy tym stymulujące do dalszych działań. Za dwa lata organizatorzy, wśród których jest także Centrum Zrównoważonego Rozwoju przy Uniwersytecie Śląskim, zaplanowali następną część konferencji - tym razem w Polsce.

ANNA MAJ

* G. Banse, A. Kiepas (red.), Zrównoważony rozwój. Od badania naukowego do politycznej strategii, Berlin 2005.

Autorzy: Anna Maj, Foto: Silke Koehler
Ten artykuł pochodzi z wydania: