Przebrzmiały już słowa " Gaudeamus Igitur" śpiewane na licznych inauguracjach, rozpoczynających kolejny rok akademicki 2005/06, w uczelniach wyższych naszego miasta i regionu. Rozpoczęły się normalne zajęcia studenckie, wykłady, ćwiczenia, seminaria, wizyty w bibliotekach. W Uniwersytecie Śląskim od lat, obok osób młodych, które jeszcze świeżo w pamięci mają swoją maturę, coraz częściej spotykamy osoby starsze, które na pewno nie są studentami studiów dziennych ani też studiów zaocznych czy wieczorowych. Kim są te osoby, które z takim przejęciem zdążają do sal wykładowych, z taką uwagą słuchają wykładów i biorą udział w ćwiczeniach, zajęciach seminaryjnych? Osobami tymi są słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku.

Chociaż UTW w Uniwersytecie Śląskim rozpoczął już 23 rok swojej działalności, założenia i cel powoływania tego typu placówek nie wszystkim jest znany. Dlatego z okazji nowego roku akademickiego warto przedstawić Uniwersytet Trzeciego Wieku, by przybliżyć wszystkim czytelnikom ideę tej formy kształcenia.

Idea uniwersytetów trzeciego wieku powstała we Francji. W roku 1973 Pierre Velas założył w Tuluzie, przy Uniwersytecie placówkę dydaktyczną, gromadzącą osoby starsze, które chciały i mogły zdobywać wiedzę. UTW stanowią formą kształcenia ustawicznego i są powoływane przy uczelniach wyższych lub jako samodzielne jednostki na zasadzie stowarzyszeń. W krótkim czasie, na terenie całej Europy i poza nią, zaczęły powstawać podobne placówki. Obecnie Międzynarodowe Stowarzyszenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku AIUTA informuje, że na świecie funkcjonuje już blisko 2000 tego typu uniwersytetów, z czego połowa znajduje się w Europie.

Do Polski idea ta została przeniesiona przez prof. dr hab. nauk med. Halinę Szwarc. Pierwszy uniwersytet został założony przez panią profesor w 1975 roku w Warszawie przy Centrum Kształcenia Ustawicznego Lekarzy. Kolejne placówki powstawały w szybkim tempie w miastach, w których funkcjonowała uczelnia wyższa. Uniwersytety te powołano w takich miastach jak: Wrocław, Opole, Szczecin, Poznań, Łódź, Gdańsk i Katowice przy uniwersytetach, wyższych szkołach pedagogicznych czy akademiach medycznych. Z uwagi na duże zapotrzebowanie społeczne, UTW zaczęły powstawać również w miastach, gdzie nie było szkół wyższych.

W roku 1981 przy Polskim Towarzystwie Gerontologicznym,

Inauguracja nowego roku akademickiego 2005/2006 w UTW

powołana została osobna sekcja UTW. Do sekcji tej należą wszystkie uniwersytety w kraju. Z uwagi na ciągły wzrost liczby osób starszych w Polsce nastąpił też rozwój uniwersytetów trzeciego wieku. Aktualnie ich dokładna liczba nie jest znana, a informacje zawarte w opracowaniu wydanym przy współpracy Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego w 2003 roku są nieaktualne. Geneza Uniwersytetów Trzeciego Wieku nawiązuje do tradycji uniwersytetów powszechnych, ludowych, które były organizowane przed i po II wojnie światowej, w mieście i na wsi, jako placówki oświaty dorosłych.

W Polsce istnieją dwa typy uniwersytetów trzeciego wieku. Pierwszy, reprezentowany jest przez placówki stanowiące integralną część wyższej uczelni, kierowany najczęściej przez pełnomocnika rektora danej uczelni. Tak przykładowo funkcjonują UTW w Katowicach, Krakowie, Kielcach. Drugi typ, stanowią uniwersytety luźno związane z wyższą uczelnią, powołane najczęściej jako samodzielne stowarzyszenia o nazwie " Uniwersytet Trzeciego Wieku" (np., w Poznaniu czy w Łodzi) lub przyjmujące formy pracy innego stowarzyszenia np. Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej, lecz równocześnie funkcjonujące pod patronatem wyższej uczelni (na przykład w Lublinie). Do tej grupy należą również uniwersytety związane z innymi organizacjami prowadzące działalność popularnonaukową oraz kulturalno-rekreacyjną (np. UTW przy Oświęcimskim Centrum Kultury). Niektóre uniwersytety posiadają swoje filie, pomagając w ten sposób środowiskom bardziej oddalonym od centrów akademickich.

W ramach współpracy międzynarodowej, uniwersytety znajdujące się w miejscowościach granicznych, nawiązały ścisłą współpracę z placówkami o podobnym charakterze, funkcjonującymi w tych krajach. Dotyczy to Uniwersytetu Szczecińskiego czy Białostockiego.

Zadania postawione Uniwersytetom Trzeciego Wieku przez ich twórców, można sformułować następująco:

• włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego,
• aktywizacja intelektualna, psychiczna i fizyczna słuchaczy,
• opracowanie metod edukacji i wdrażania profilaktyki gerontologicznej,
• prowadzenie obserwacji i badań naukowych nad zbiorowością ludzi starych.

Jak już wspomniałam na wstępie, coraz liczniejsze jest grono osób, które zakończyły swoją pracę zawodową, pozostając na emeryturze lub rencie. Z uwagi na transformację ustrojową w naszym kraju, coraz młodsze osoby przechodzą na emeryturę. Ważną więc rzeczą jest adaptacja tych osób do nowych dla nich warunków, do emerytury, do ograniczeń finansowych, do kurczącego się środowiska znajomych i przyjaciół, do częstszych dysfunkcji zdrowotnych, adaptacja, a więc uczenie się racjonalnego funkcjonowania w tej nowej dla nich sytuacji.

W myśl teorii psychologicznych adaptacja może przebiegać bardzo różnie. Może polegać na wycofywaniu się z dotychczasowej aktywności albo na zmianie tej aktywności na inną. W każdym jednak przypadku człowiekowi potrzebna jest wiedza o sobie samym, o swoich możliwościach, a równocześnie o środowisku, do którego przynależy i właściwościach tego środowiska. Wiedza jednostki nie może ograniczać się do informacji podawanych przez środki masowego przekazu, ale wymaga systematycznego uczenia się.

Wśród słuchaczy UTW jest duża grupa tych osób, które w wyniku wojny, czy bardzo trudnych warunków materialnych zaraz po wojnie, nie spełniły swoich planów i marzeń o zdobyciu odpowiedniego wykształcenia. Dlatego uczestnictwo w zajęciach UTW jest pewną szansą spełnienia tych planów z przeszłości lub realizacji potrzeb, które powstały w ciągu życia jednostki.. Pobyt w murach uczelni jest dla wielu słuchaczy wielkim przeżyciem, a równocześnie nobilitacją w oczach znajomych i bliskich.

Uczestnictwo w zajęciach, konieczność koncentracji

Dr Helena Hrapkiewicz UTW UŚ

uwagi w czasie wysłuchiwania wykładu, w celu zrozumienia przekazywanych treści, aktywizuje intelektualnie, a podjęte zadania, systematyczny obowiązek uczestnictwa w zajęciach, kontakty z drugim człowiekiem, sprzyjają aktywizacji zarówno psychicznej jak i fizycznej. Aktywność osób wynikająca z przynależności do UTW pozytywnie wpływa na ich rozwój, ukierunkowuje procesy poznawcze, wzbogaca wiedzę, pozwala na oderwanie się jednostki od myśli depresyjnych i zobaczenie w tej aktywności sensu swojego życia. Włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego pobudza ich aktywizację, która wyraża się w chęci poznawania świata, kontaktów z bliskimi sobie ludźmi, w przekonaniu o tym, iż jest się potrzebnym komuś, w spełnianiu prac użytecznych i ogólnie w posiadaniu celu "wychodzenia z domu".

Efektywne uczenie się ludzi starszych wymaga stosowania innych metod niż to ma miejsce w stosunku do ludzi młodych. Dlatego praca dydaktyczna z dorosłymi pozwala pracownikom nauki na wdrażanie i sprawdzanie skuteczności wypracowanych przez nich nowych metod nauczania, innych od tych, które znajdują zastosowanie w pracy ze studentami stacjonarnymi.

Poznanie mechanizmów funkcjonowania człowieka wymaga ciągłych badań z uwagi na zmiany środowiska społecznego, zarówno tego bliższego jak i dalszego a także ze względu na zmiany samej jednostki. Poznanie tych mechanizmów w życiu człowieka starego pozwala uzupełniać wiedzę na jego temat, pozwala również na przygotowanie i wdrożenie metod pracy z ludźmi starszymi, by ich życie było godne i w miarę możliwości szczęśliwe. Pozwala również inaczej spojrzeć na człowieka w poprzednich okresach rozwojowych, by móc przewidzieć kierunki jego rozwoju, by pomóc mu lepiej przygotować się do starości, zarówno w aspekcie biologicznym jak i społecznym.

Zajęcia w ramach UTW sprzyjają integracji osób zbliżonych wiekiem, o podobnych zainteresowaniach i problemach. Po przejściu na emeryturę krąg znajomych zdecydowanie się zmniejsza, a uczestnictwo w zajęciach pozwala na poznanie nowych osób, nawiązanie przyjaźni, a tym samym zaspokojenie potrzeb społecznych. Udział w zajęciach UTW, przyjęcie na siebie obowiązków słuchacza, konieczność wyboru określonej formy zajęć, planowanie czasu, w jakim należy być na zajęciach, powoduje, że człowiek czuje się bardziej potrzebny, wyraźniej odczuwa sens swojego istnienia. Uczestnictwo w UTW pełni funkcję rewalidacyjną. Zainteresowanie nowo poznanymi zjawiskami, zdobytymi wiadomościami, pozwala jednostce na mobilizację zarówno psychiczna jak i fizyczną i wzrost jej aktywności. Równocześnie udział w zajęciach fizycznych jak gimnastyka czy basen pomaga w utrzymaniu przez długie lata sprawności fizycznej oraz wpływa na lepsze samopoczucie. Poznanie jak i przebywanie w dużej grupie osób-słuchaczy UTW zaspokaja potrzebę udzielania pomocy drugiej osobie, a równocześnie otrzymywania pomocy ze strony innych.

Uniwersytet Trzeciego Wieku w Katowicach został powołany w roku akademickim 1982/83. Do 2002 roku funkcjonował jako jednostka dydaktyczna przy Uniwersytecie Śląskim. 3 grudnia 2002, uchwałą Senatu Uniwersytetu Śląskiego, utworzono Uniwersytet Trzeciego Wieku jako ogólnouczelnianą jednostkę dydaktyczną, kierowaną przez kierownika powoływanego i odwoływanego przez Rektora. Nadzór nad działalnością UTW sprawuje Prorektor, aktualnie prorektor do spraw Rozwoju i Promocji Uniwersytetu Śląskiego.

Z uwagi na ogromne zainteresowanie społeczeństwa działalnością UTW, w roku 2002 powołano Grupę UTW Jastrzębie, w tamtejszym Ośrodku Dydaktycznym, a w 2004 roku, Grupę Sosnowiec na Wydziale Nauk o Ziemi. Tak więc Uniwersytet Trzeciego Wieku w Uniwersytecie Śląskim składa się z trzech grup, działających w trzech miejscach, integralnie ze sobą związanych, z dużym udziałem wolontariatu i przy znacznej pomocy władz Samorządowych Katowic, Jastrzębia i Sosnowca. W roku bieżącym, liczba słuchaczy w Katowicach wynosi prawie 800 osób, z czego słuchaczy nowych, którzy po raz pierwszy zapisali się na UTW - 300. W Jastrzębiu i w Sosnowcu powyżej 300 osób. Zajęcia na UTW w roku akademickim 2005/06 rozpocznie prawie 1500 osób. Nie zaspokaja to potrzeb wszystkich chętnych, ale ograniczenia miejsc w salach, nie pozwalają na zwiększanie tej liczby.

Zajęcia odbywają się w pomieszczeniach Uniwersytetu Śląskiego na Wydziałach Matematyki Fizyki Chemii, Pedagogiki i Psychologii, Teologii, w gmachu Rektoratu, na ulicy Szkolnej 6 oraz poza Uczelnią np. w Civitas Chrystiana, na Wydziale Farmacji ŚlAM w Sosnowcu.

Wykłady prowadzą profesorowie Uniwersytetu Śląskiego, Akademii Medycznej i innych uczelni Katowic oraz specjaliści wysokiej klasy np. lekarze, niebędący pracownikami Uczelni.. Oprócz wykładów, słuchacze uczestniczą w zajęciach seminaryjnych, lektoratach, ćwiczeniach ruchowych, imprezach kulturalnych miasta i regionu, wycieczkach krajoznawczych.

W ramach UTW podjęto dwa problemy - granty: "Seniorzy - Seniorom" w Katowicach, "My i XXI wiek." Konkurs poezji i prozy w Sosnowcu. Konkurs Grantowy został ogłoszony przez Fundację dla Uniwersytetu Jagiellońskiego, działającego wspólnie z Polsko- Amerykańska Fundacją Wolności. Celem pierwszego z tych Grantów jest zwiększenie aktywizacji osób starszych i przygotowanie ich do udzielania pomocy osobom starszym, poszukującym wsparcia informacyjnego. Drugi Grant ma za zadanie ukazanie twórczości osób starszych, która najczęściej wykonywana jest " do szuflady".

UTW spełniają bardzo ważne zadanie umacniania sensu życia osób starszych, są odpowiedzią na wyzwanie współczesności, jakim jest kształcenie ustawiczne i aktywność człowieka. Tym samym rola Uniwersytetu Śląskiego, w którego strukturach funkcjonuje UTW, jest ogromna.

Dr Helena Hrapkiewicz
Kierownik UTW w Uniwersytecie Śląskim