Już po raz trzeci Zakład Historii Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego zorganizował konferencję naukową zatytułowaną Gatunki mowy i ich ewolucja. Odbyła się ona w dniach 1-2 grudnia 2005 roku. Przygotowane referaty koncentrowały się wokół nadrzędnej dla tej konferencji tematyki: Gatunek a odmiany funkcjonalne.

Zaproszonych gości, pracowników naukowych Uniwersytetu Śląskiego oraz młodzież studencką powitała organizatorka konferencji, prof. dr hab. Danuta Ostaszewska. Następnie poprosiła ona dziekana Wydziału Filologicznego, prof. dra hab. Piotra Wilczka, o otwarcie konferencji. Jej celem konferencji, jak i poprzednich, była próba ukazania różnorodności gatunków mowy, przedstawienia ich charakterystyk i genologicznych kwalifikacji; pojawiły się też obserwacje gatunków najnowszych związanych z rozwojem internetu. Jak podczas poprzednich konferencji, w propozycjach osób referujących nie zabrakło refleksji teoretycznej oraz spojrzenia na dorobek ośrodków zagranicznych.

Pierwszy referat Wzajemne relacje między gatunkiem a odmianą językową wygłosił Aleksander Wilkoń (Neapol-Katowice). Zaproponował on spojrzenie na gatunki poprzez ich odniesienie do odmian funkcjonalnych języka, co pozwoliło zaproponować dualny podział gatunków na systemowe i funkcjonalne, zależnie od kodyfikowalności czy poziomu systemowości cech danego gatunku.

Stanisław Borawski (Zielona Góra) w referacie Odmiana języka oraz gatunek mowy jako pojęcia sterujące w opisie dziejów języka przedstawił przegląd syntez dziejów polszczyzny. Podkreślona została wspólna cecha tych opracowań: żadne z nich nie ujmuje dziejów języka w odniesieniu do odmian języka. Pierwsze próby porządkowania historii języka za pomocą pojęcia "odmiana językowa" dokonane zostały przez Zenona Klemensiewicza w pracy Próba charakterystyki odmian polszczyzny. W referacie przedstawiona została propozycja stworzenia nowej syntezy dziejów polszczyzny, w której "pojęciem sterującym", a więc pojęciem porządkującym, organizującym, byłoby właśnie pojęcie odmiany językowej.

Tezą wyjściową referatu Marii Wojtak (Lublin) Styl gatunku, styl gatunkowy a styl funkcjonalny było rozumienie stylu jako polimorficznego zjawiska semantycznego. Po omówieniu trudności związanych z klasyfikacją gatunków mowy i scharakteryzowaniu sposobów podejścia badaczy do kwestii stylu i gatunku, przytoczyła i szerzej omówiła zaproponowane przez siebie rozróżnienie na styl gatunku i styl gatunkowy.

Postulat odejścia od zhierarchizowanych klasyfikacji gatunków mowy pojawił się w wystąpieniu Bożeny Witosz (Katowice) w wystąpieniu O ponadgatunkowych kategoriach typologicznych - inaczej. Referentka zajęła się problematyką stopnia skomplikowania klasyfikacji gatunków mowy. Wyrażona też została wątpliwość, co do klasyfikacji opartych na odniesieniu do funkcjonalności gatunków.

Pojęcie politypiczności gatunku przedstawił Romuald Cudak (Katowice) w referacie Gatunek czy gatunki? Jeszcze o sposobach istnienia gatunku w odmianach funkcjonalnych języka. Pojęcie owo zostało wyeksponowane jako pojęcie klasyfikujące, genologiczne. Omówione zostały zalety tego terminu w refleksji językoznawczej i genologicznej.

Nazwa własna jako konstytutywny element gatunku była przedmiotem dociekań Władysława Makarskiego (Lublin. Referat zatytułowany Nazwy własne jako wyznacznik typu wypowiedzi stanowił prezentację gatunków, dla których konstytutywną wartość stanowiły nazwy własne. Takimi gatunkami czy "komunikatami onomastycznymi" mogą być mapa, książka telefoniczna, nagrobek, świadectwo, akt nominacyjny, adres na kopercie i wiele innych.

Czy podróż może być gatunkiem literackim zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę ogromną różnorodność realizacji podróży w literaturze? Na to pytanie starała się odpowiedzieć Teresa Wilkoń (Katowice) przedstawiając swą pracę pt. Dziwne przypadki podróży jako gatunku literackiego. Problemem okazało się bowiem nie tylko stwierdzenie gatunkowości czy odrębności zjawiska na tle innych (co do istnienia podróży w literaturze nie ma wątpliwości), ale sposób umieszczenia podróży na pięciostopniowej skali: rodzaj-podrodzaj-gatunek-podgatunek-tekst. Czym jest zatem podróż? Rodzajem, gatunkiem, a może tematem? Tekstem czy pretekstem? Refleksja Teresy Wilkoń, po dokonaniu próby umiejscowienia podróży w literaturze i analizy wyznaczników podróży, zatrzymuje się na stanowisku, iż podróż jest raczej tematem wypowiedzi literackiej.

Z literaturą staropolską wiązał się referat Artura Rejtera (Katowice) Z problematyki przeobrażeń gatunków literatury popularnej. Zaproponował on spojrzenie na gatunki staropolskie przez pryzmat współczesnego pojęcia "gatunek popularny" lub "gatunek literatury popularnej", z uwagi na sugerowane przez autora istnienie swoistego kontinuum łączącego gatunki współczesnej literatury popularnej a staropolskiej literatury plebejskiej lub niskiej.

Trudności w sformułowaniu cech felietonu jako gatunku w czasach pozytywizmu zaprezentowała Magdalena Pietrzak (Łódź) w pracy Wyznaczniki gatunkowe felietonu doby pozytywizmu. Przytaczając pozytywistyczne wypowiedzi felietonistów (Cyprian K. Norwid, Ernest Echstein, Czesław Jankowski, Władysław Olęcki), autorka starała się przedstawić moment krystalizowania się tegoż gatunku w polskiej literaturze.

Analizę retorycznego charakteru wypowiedzi Tomasza Nałęcza w wywiadzie udzielonym Tomaszowi Skoremu zaprezentowała Magdalena Steciąg (Zielona Góra) w wystąpieniu Retoryczny styl wywiadów (radiowych) a odmiana medialna. Wyliczyła i scharakteryzowała ona chwyty retoryczne zastosowane przez byłego posła SLD. Jej analiza nie ograniczała się tylko do dwóch głównych uczestników rozmowy (dziennikarz, polityk), ale uwzględniała także trzeciego, biernego uczestnika tego aktu komunikacyjnego - słuchaczy radia RMF FM. Udowadnia tym samym, że wywiad radiowy można potraktować jako tekst retoryczny, tzn. tekst posiadający elementy wypowiedzi retorycznej, które można poddawać szczegółowej analizie pragmatycznej.

Z kolei Jolanta Panasiuk (Lublin) i Rafał Zimny (Bydgoszcz) zadali pytanie, czy zwykła wizytówka może być tekstem. W referacie Wizytówka wczoraj i dziś. Autoprezentacja wobec przemian kulturowych wizytówka została poddana analizie pragmatycznej jako akt mowy (z wszystkimi jego elementami: nadawca, odbiorca, płaszczyzna lokucyjna, illokucyjna i perlokucyjna) i tekst (a więc spełniający warunek spójności).

Pozostając dalej w obrębie marginaliów językowych, Maria Krauz (Rzeszów) dokonała próby opisu gatunkowego dedykacji (referat Kształt stylistyczny i wyznaczniki gatunkowe dedykacji). Szczegółowo bada strukturę dedykacji (składniki: autor dedykacji, odbiorca dedykacji, dzieło dedykowane), jej typy (także w ujęciu diachronicznym) z uwagi na jej charakter (pochwała, podziękowanie), sposób umieszczenia dedykacji (drukowana, rękopiśmiennicza).

Odczytaniem z punktu widzenia genologicznego listów do redakcji zajęła się Grażyna Filip (Rzeszów) w pracy "Listy do redakcji" jako gatunek w prozie kobiecej. Zwróciła uwagę na różne aspekty tych listów (stylistyczny, poznawczy - identyfikowanie nadawcy i odbiorcy, budowa, nawiązania intertekstualne, wartość artystyczna).

Cechom komentarza biblijnego poświęciła swą pracę Joanna Sobczykowa (Katowice). W referacie Komentarz biblijny jako gatunek omówiona została budowa komentarza biblijnego z uwzględnieniem słownictwa, wykładników uporządkowania logicznego i sposobów argumentacji, a także apostroficzności i paratekstualności.

O zakazie i nakazie jako głównych elementach, jak również o innych składnikach reguły klasztornej klarysek mówiła Magdalena Hawrysz (Zielona Góra) w wystąpieniu Styl XVI-wiecznej reguły klarysek z perspektywy genologicznej. Elementy delimitacyjne, odniesienia do czasu i miejsca, sposób realizowania potrzeb komunikacyjnych, sposób ujęcia treści - to niektóre poruszone przez autorkę kwestie związane ze stylem reguły klasztornej.

Kontynuacją rozważań nad gatunkami religijnymi czy z religią związanymi było wystąpienie Ewy Biłas-Pleszak i Mariusza Pleszaka (Katowice) Pieśń kościelna. Z rozważań nad ewolucją gatunku. Zarysowano w nim zmiany gatunku związane z wydarzeniami historycznymi (Sobór Trydencki, Sobór Watykański II). Omówione zostały elementy i aspekty pieśni religijnych, takie jak tematyka, stylistyka, paratekstualność, symbolika, język i jego zróżnicowanie regionalne, pieśń religijna jako akt komunikacyjny - charakterystyka nadawcy, odbiorcy, intencji komunikacyjnych.

W krąg literatury staropolskiej ponownie wróciła Władysława Książek-Bryłowa (Lublin) w odczycie O różnorodności gatunkowej w "Ogrodzie fraszek" W. Potockiego. Analizując informacje genologiczne (paratekstualne) podawane przez samego Potockiego i porównując jego rozstrzygnięcia genologiczne z utrwalonymi już w tradycji próbami określenia gatunku fraszki, stwierdza i udowadnia autorka istnienie świadomości genologicznej autora Ogrodu fraszek.

Mirosława Ampel-Rudolf (Rzeszów) w referacie Gatunek literacki - gatunek funkcjonalny proponuje przyjęcie dwuwymiarowego wzorca gatunku. Tym drugim wymiarem, któremu poświęcona była główna część wykładu, byłoby odniesienie kontekstualne lub raczej konsytuacyjne gatunku, zdeterminowanie formy realizacji gatunku przez role uczestników aktu mowy, relacje między nimi, typ sytuacji i wiele innych czynników.

Z obszaru marginaliów gatunkowych Anna Starzec wybrała wzmiankę prasową o funkcji popularnonaukowej. W pracy Co nowego w nauce - o przemianach w popularyzowaniu nauki przedstawiła analizę diachroniczną wzmianek prasowych w miesięczniku "Wprost" (numery z lat 1996 - 2005). Stwierdziła ogromną dynamikę zmian na przestrzeni tego okresu. Przełomu w sposobie pisania wzmianek dopatrywała się w roku 2002, co powiązała z wejściem na polski rynek czasopisma "Newsweek. Polska". Autorka dokonała próby zestawienia cech współczesnej wzmianki prasowej i uzasadnienia zmian w obrębie tegoż gatunku.

Scenariuszem wydarzenia komunikacyjnego, za jaki uznała oświadczyny, zajęła się Małgorzata Kita w referacie Oświadczyny. Jeden gatunek - wielość scenariuszy - wielość języków. Omówiony został stereotyp oświadczyn i warianty realizacyjne na przykładach z literatury. Na koniec autorka przedstawiła problem nominacji prośby o zawarcie związku nieformalnego.

Sposoby definiowania gatunku ("formatu") w językoznawstwie amerykańskim przedstawił Andrzej Łyda w wystąpieniu Amerykański dyskurs akademicki i jego odmiany funkcjonalne. Zwrócił uwagę na związek danego ujęcia problemu definicji gatunku z ośrodkiem naukowym oraz na wynikającą z tego nieostrość pojęć.

Wygłoszony został również, nieujęty wcześniej w programie, odczyt Ewy Sławkowej O stylu liberackim. Z zagadnień typologii odmian języka. Referentka zaproponowała nowy termin, utworzony na bazie terminu "liberatura" ('literatura wolna od ograniczeń') na określenie pojawiających się w literaturze różnych eksperymentów literackich, dzieł nieszablonowych, wychodzących poza schematy. Przykładami zilustrowane były cechy tego gatunku, takie jak płaszczyznowa budowa tekstu zamiast linearnej, piktograficzność tekstu, neosemantyzowanie, eksperymenty ortograficzne, hybrydyczność.

Próbę kodyfikacji gatunku konstytucji (ustawy zasadniczej) na gruncie polskim podjęła Ewa Malinowska (Opole) w pracy Wzorzec gatunkowy ustawy zasadniczej i jego modyfikacje. Na podstawie tekstów polskich konstytucji, z pominięciem nowelizacji i konstytucji adaptowanych, autorka próbowała ustalić wzorzec gatunkowy z uwzględnieniem ewolucji gatunku.

Gatunkowością instrukcji urządzeń AGD i RTV zajęła się Wiesława Troszczyńska-Nakonieczna (Wrocław) w referacie Strategie instruowania na przykładzie instrukcji obsługi urządzeń technicznych w dyskursie praktycznym. Omówione zostały cechy sposobu podawania informacji w instrukcji takie jak wielokodowość, zwroty do czytelnika, symulowanie dialogu i in.

Targowaniu się w rozmowach bohaterów Reymonta i Prusa przyjrzała się Katarzyna Sujkowska-Sobisz (Katowice) w wystąpieniu Charakter wstawek innotekstowych w dyskursie handlowym przełomu XIX i XX wieku (na materiale wybranych powieści). Stwierdziła ona, iż rozmowa polegająca na uzgodnieniu zapłaty czy usługi między dwoma bohaterami jest często przerywana rozmową na zupełnie inny temat. Owe wstawki zostały poddane analizie semantycznej w odniesieniu do zasadniczego (wyjściowego) przedmiotu dyskusji, której wynikiem była klasyfikacja tychże wstawek.

Wybory i modyfikacje stylów wypowiedzi były przedmiotem odczytu Mai Szymoniuk (Katowice) - referat O wartościowaniu w działaniu komunikacyjnym. Autorka zbadała sposoby zmiany stylu wypowiedzi nadawcy w odniesieniu do konsytuacji. Za przyczynę tych zmian uznała pragnienie osiągnięcia skuteczności w akcie komunikacyjnym.

Katarzyna Wyrwas (Katowice) w wystąpieniu Skarga w funkcjonalnych odmianach zajęła się aktami oskarżenia - ich kompozycją, słownictwem, schematycznością. Pokazane zostały przykłady rozchwiania stylistycznego, jakie można w nich zaobserwować. Autorka zaproponowała podział aktów oskarżeń na trzy rodzaje. Ostateczna konstatacja wskazywała na istnienie w świadomości użytkowników języka idealnej formy aktu oskarżenia.

Cechami charakterystycznymi dzienniczka ucznia zajęła się Irmina Kotlarska (Zielona Góra) w referacie Prototyp dzienniczka ucznia (ze studiów nad rękopisem ZNiO 12822). Omówiona została specyfika przedwojennego typu dzienniczka ucznia. Okazuje się bowiem, że dzisiejsze dzienniczki różnią się od przedwojennych. Tamte miały charakter epistolograficzno-moralizatorski, były listami do rodziców, w których nauczyciel nie tylko informował o postępach ucznia, ale także zawierał porady i wskazówki moralne.

Jednym z głównych problemów poruszonych przez Romualdę Piętkową (Katowice) w wystąpieniu Gatunki paratekstualne wobec prototypu stylu naukowego był wpływ koncepcji gender na styl naukowy. Ów wpływ obserwowany jest wg autorki m.in. w obniżeniu poziomu bezosobowości prac naukowych. Inną kwestią omówioną podczas referatu były cechy gatunków paratekstualnych.

Cechy stylu wykładów Włodzimierza Majewskiego były przedmiotem pracy Marzanny Uździckiej (Zielona Góra) O odmianie języka i gatunku tekstu na materiale "Wykładów..." Wł. Majewskiego. Omówione zostały takie elementy, jak: układ struktury wykładu, wykorzystane środki językowe (cytacje, etymologie słów, powtórzenia, paralelizmy składniowe, skróty literowe), widoczne w wykładach modyfikacje ortograficzne i skróty myślowe.

W wystąpieniu Jerzego Biniewicza (Opole) Podręcznik jako gatunek autor omówił m.in. takie ważne dla ustalenia gatunkowości podręcznika szkolnego elementy jak charakter nadawcy i odbiorcy, sfera illokucyjna i perlokucyjna podręczników. Wg autora podręcznik jest rodzajem paktu informacyjno-poznawczego między autorem podręcznika a czytelnikiem.

Konferencję zamknęła część Komunikaty naukowe: Nauka w oczach młodych. Przedstawione zostały tutaj referaty dwóch studentek zajmujących się w problemami gatunku i stylu.

Agata Żuk (Katowice) w referacie Staropolska fraszka o tematyce miłosnej: potoczny erotyzm czy erotyczna potoczność zajęła się analizą słownictwa erotycznego we wspomnianej w tytule odmianie gatunku literackiego. Autorka zwróciła uwagę na wysoki poziom eufemizacji określeń z dziedziny seksualności człowieka, eufemizacji polegającej na prozaizacji sposobów opisu narządów płciowych i aktu seksualnego. Stąd wniosek referentki, że potoczność opisu tej sfery życia można uznać za przejaw potocznej wizji seksualności.

Problem oralności i piśmienności w rozmowach za pomocą komunikatora internetowego Gadu-Gadu poruszyła w swej pracy Anna Mankiewicz. W referacie Dialogowość komunikacji on-line starała się wykazać, że generalnie ten typ porozumiewania się nie można uznać za piśmienny, mimo że polega na wymianie komunikatów pisanych za pomocą klawiatury, ale za wtórny zapis mowy. Autorka zaprezentowała wiele elementów komunikatów tego typu świadczących o mówieniowym charakterze tej komunikacji (np. eliptyczność, ulotność, emocjonalizm, skróty myślowe).

Dyskusje, nierzadko burzliwe, towarzyszące zaprezentowanym ujęciom udowodniły, jak ważna jest kontynuacja badań w kwestii gatunków mowy. Cenne uwagi dyskutantów wskazywały na inne sposoby rozwiązań lub na inne jeszcze trudności związane z danym tematem. Referenci podjęli trud usystematyzowania wielu jeszcze mało znanych gatunków mowy, jednak uzyskane podczas debat i dyskusji kuluarowych sugestie staną się zapewne inspiracją do dalszych poszukiwań, których rezultaty ujrzą światło dzienne na następnej konferencji.

Przedstawiony powyżej zarys najważniejszych myśli poszczególnych wystąpień jest z konieczności ograniczony i w żadnej mierze nie wyczerpuje żadnej z zaprezentowanych prac. Ze względów organizacyjnych konieczne okazało się zrezygnowanie z niektórych referatów. Jednak wszystkie przygotowane na tę konferencję teksty zostaną opublikowane w opracowywanym pod redakcją Danuty Ostaszewskiej pokonferencyjnym zbiorze Gatunki mowy i ich ewolucja. Gatunek a odmiany funkcjonalne, który ma ukazać się na początku 2006 roku. Będzie to już trzeci tom z tej serii. Dotychczas ukazały się następujące tomy: Gatunki mowy i ich ewolucja. Mowy piękno wielorakie (red. Danuta Ostaszewska, 2000), Gatunki mowy i ich ewolucja. Tekst a gatunek (red. Danuta Ostaszewska, 2004).

PIOTR RYBKA