Redaktor Konstanty Ćwierk (fotografia z 1936 roku)

W listopadzie br. minęła 107 rocznica urodzin zagłębiowskiego poety, pisarza i dziennikarza Konstantego Ćwierka (ps. "Szerszeń"). Nie jest to rocznica okrągła, a zatem i artykuł przygotowany z tej okazji nie pretenduje do miana tekstu na miarę wielkiego jubileuszu. Stanowi raczej próbę syntetycznego spojrzenia na twórczość Ćwierka, zakreślenia jej miejsca na literackiej mapie dwudziestolecia międzywojennego. Miejsca ważnego, choć często niedostrzeganego, tak przez krytyków i historyków literatury, jak i społeczność śląsko - zagłębiowską, dla której Konstanty Ćwierk wciąż jest twórcą mało znanym, wręcz nierozpoznawalnym. Wydaje się to zupełnie nieuzasadnione, przede wszystkim ze względu na wartość literacką i historyczną utworów sosnowieckiego pisarza, a także jego wkład w życie społeczno - kulturalne międzywojennego Zagłębia.

Życie i twórczość Konstantego Ćwierka do dziś nie są należycie odkryte i spopularyzowane. Pisarz i dziennikarz, który w latach trzydziestych minionego stulecia był jedną z najbardziej znanych i szanowanych osobistości Zagłębia, nie doczekał się ani własnej biografii, ani nawet pełnego wydania swoich utworów. Na dorobek Ćwierka składa się ponad tysiąc wierszy, kilkanaście nowel i opowiadań, co najmniej cztery powieści oraz niezliczona liczba felietonów pisanych dla radia i prasy. Twórczość sosnowieckiego autora była swego czasu przedmiotem zainteresowania wielu wybitnych regionalistów i badaczy literatury. Pisali o niej m.in.: Zdzisław Hierowski, Jan Pierzchała, Stanisław Wilczek, Józef Renik, Adam Jarosz, Henryk Rechowicz, Elżbieta Gondek, Jan Przemsza-Zieliński, Władysław Zieliński i Robert Podleśny. Dokonane przez nich analizy i będące ich efektem publikacje były jednak zwykle fragmentaryczne, dalece niekompletne. Wynikało to z różnych przyczyn. Wiele opracowań, zazwyczaj mocno ograniczonych objętościowo, skupiało się zaledwie na jednym z aspektów życia i twórczości "Szerszenia". Prezentowały one dorobek i osiągnięcia Ćwierka - dziennikarza bądź Ćwierka - poety, dyskretnie pomijając inne, wzajemnie nakładające się na siebie płaszczyzny jego literackiej działalności. Tymczasem Konstanty Ćwierk był twórcą niezwykle wszechstronnym, niemal w stylu człowieka renesansu. Nawiązując do słów Marii Wanatowicz śmiało można by nazwać go zagłębiowskim Judymem, który w mocno zacofanym podówczas regionie rozwijał działalność kulturalno - oświatową, brał udział w życiu klubów i organizacji inteligenckich, pomagał instytucjom charytatywnym, a nade wszystko angażował się w pracę literacką, w której w sposób szczególny odbijały się jego zainteresowania, pasje, dążenia. Spojrzenie z tej perspektywy na postać Konstantego Ćwierka pozwala odpowiedzieć nie tylko na pytanie o przyczyny wielowątkowości jego twórczości, ale także o źródła jej różnorodności gatunkowej, tak charakterystycznej dla tego autora. Daje również możliwość wskazania "ułomności" i niewielkiej wartości poznawczej tych analiz i rozpraw teoretycznych, które rezygnują z całościowego ujęcia dorobku literackiego "Szerszenia".

Innym powodem nieistnienia zadowalającego, spełniającego wszelkie naukowe kryteria opracowania dzieł zagłębiowskiego twórcy są głębokie luki w archiwach zawierających jego spuściznę. Jak pisał Jan Przemsza - Zieliński, twórczość Ćwierka nie jest nawet w części skatalogowana. Nikt bowiem nie zadał sobie dotychczas trudu kompleksowej kwerendy pism, w których dziennikarz pracował, aby uczynić choćby próbę podstawowej inwentaryzacji jego dzieł. Nawet wiersze pozostające w domowym archiwum rodziny Ćwierków nie posiadają podstawowych notek dokumentacyjnych, które mogłyby pomóc w ustaleniu skąd i z jakiego okresu pochodzą. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, iż wiele dzieł z owego archiwum po prostu zaginęło, a dostępne w nim manuskrypty i maszynopisy są zaledwie fragmentem bogatego dorobku "Szerszenia".

Środowisko literackie Sosnowca od wielu lat podejmuje starania mające na celu rozpropagowanie twórczości i działalności społecznej Ćwierka. Wynika to po trosze z istnienia uciążliwej zarówno dla badaczy, jak i pasjonatów historii regionu luki na rynku wydawniczym spowodowanej, o czym już była mowa, brakiem rzetelnej i kompletnej publikacji poświęconej sosnowieckiemu Judymowi, po trosze zaś z obaw o losy cennej spuścizny Konstantego Ćwierka, a w szczególności o przyszłość zasobów prywatnego archiwum rodziny twórcy. Efektem dotychczasowych zabiegów zagłębiowskich regionalistów i literatów jest wydanie przez Urząd Miejski w Sosnowcu opracowania zawierającego skromny, acz nader interesujący wybór wierszy i tekstów publicystycznych Ćwierka, a także przekazanie kopii rękopisów i maszynopisów jego ocalałych dzieł Archiwum Państwowemu w Katowicach. Dzięki życzliwości dyrektora archiwum, dr Zygmunta Partyki oraz uprzejmości pani Marii Ćwierk, synowej Konstantego, kilkaset stron unikatowych dokumentów będących świadectwem życia i pracy literackiej wybitnego sosnowieckiego twórcy będzie mogło już wkrótce stać się przedmiotem naukowych badań. Uczyniono więc dobry zaczątek do poznania twórczości Konstantego Ćwierka. Teraz należałoby jak najlepiej przybliżyć społeczności śląsko - zagłębiowskiej tę postać, która, co nie podlega dyskusji, zasłużyła sobie na to całym swoim życiem i każdym rodzajem twórczości.

Konstanty Ćwierk (w środku) w towarzystwie uczestników wyścigu kolarskiego dookoła Sosnowca (1933 rok)

Kilka ostatnich miesięcy, które poświeciłem na dogłębną analizę dorobku literackiego Konstantego Ćwierka i poszukiwanie własnej, subiektywnej perspektywy interpretacyjnej jego utworów, zarówno poetyckich, jak i publicystycznych, zaowocowało nie tylko autentyczną fascynacją postacią i działalnością "Szerszenia", ale i popartym rzetelnymi argumentami przekonaniem o jego wielkości. Zgadzam się przeto z tezą postawioną onegdaj przez Jana Przemszę - Zielińskiego, iż Konstanty Ćwierk był twórcą najwybitniejszym spośród tych urodzonych w Zagłębiu Dąbrowskim i że długo jeszcze nikt nie będzie w stanie mu dorównać. Laureat srebrnego wawrzynu Polskiej Akademii Literatury i nagrody poetyckiej czasopisma "Tęcza" przyznanej przez Marię Pawlikowską - Jasnorzewską, Karola Huberta Roztworowskiego i Ludwika Hieronima Morstina jawi się jako twórca silnie związany ze swoją "Małą Ojczyzną", broniący jej tożsamości, odrębności, legendy. Sosnowiczanin z urodzenia i z wyboru uczynił dla swojego miasta i regionu bardzo wiele, zarówno w warstwie historycznej, gromadząc materiały do audycji radiowych prowadzonych w sosnowieckim podstudio Polskiego Radia Katowice, jak i w warstwie mu współczesnej. Wśród dzieł Ćwierka odnaleźć można znakomite pogadanki poświęcone najstarszym kartom historii Zagłębia, płomienne, pisane z pasją polemisty felietony na tematy społeczne i polityczne, wywiady z wybitnymi przedstawicielami międzywojennego życia kulturalnego Sosnowca (m.in. znakomitą rozmowę z dyrektorem Teatru Miejskiego Kazimierzem Vorbrodtem) oraz zadziwiające różnorodnością formy i treści wiersze. "Szerszeń" był pisarzem o wybitnej indywidualności i wrażliwości ukształtowanej na gruncie sprzeciwu wobec otaczającej go rzeczywistości społecznej. W jego twórczości ogromną rolę odgrywa pierwiastek intelektualny, rozważania humanisty na tematy historyczne, moralne, polityczne czy filozoficzne. Nie brak tu także całkiem realnych obrazów oddających klimat międzywojennego Zagłębia. Ta realność jest jednak zawsze poetycka, pełna lirycznej zadumy nad losami ludzi, miast, dzielnic, ulic, domów. Literatura, która zdaniem Ćwierka winna wyrażać prawdę o świecie, społeczeństwie, historii, jest także sposobem przekazywania uczuć, wrażeń, subtelnych przemyśleń, które rodzą się w toku obserwacji miejskiej codzienności i przeciętności. Twórczość Konstantego Ćwierka przynosi więc z jednej strony bardzo krytyczny obraz międzywojennej rzeczywistości obserwowanej z perspektywy rodzinnego Sosnowca, w którym panoszy się obcy kapitał, dominuje ubóstwo i bezrobocie, co rusz rozgrywają się wielkie ludzkie dramaty, a z drugiej intelektualną refleksję na temat przyczyn tych zjawisk, postaw człowieka wobec wyzwań losu, wiary w siłę odradzającego się państwa i mądrość władzy, wreszcie zadań, jakie w ważnych dla narodu chwilach stoją przed literaturą i literatami. Z twórczości Ćwierka wyziera doskonała obserwacja życia codziennego dokonywana oczami dziennikarza. Ta maniera widoczna jest zarówno w poezji, jak i w prozie, gdzie autor krytykuje stosunki społeczne i ujmuje się za krzywdzonymi i ubogimi. "Wiemy doskonale, że w dziele literackim dominuje funkcja estetyczna: zamierzeniem autora jest tak sformułować utwór, by wywołać konkretne przeżycia u odbiorcy. Funkcja ta nie występuje nigdy samodzielnie, a współdziała z funkcją poznawczą i wychowawczą. W przypadku twórczości Ćwierka dominują te dwie ostatnie. Jego teksty bowiem po pierwsze zapoznają z sytuacją w regionie, pouczają, a dopiero później oddziałują estetycznie" - pisze o twórczości "Szerszenia" Robert Podleśny. Ćwierk nie chciał być pisarzem, który pozostaje wyłącznie w kręgu swoich wewnętrznych problemów i rozterek. Starał się ogarnąć twórczością wielkie, ważne dla Polaków sprawy, wypowiadać nie na aktualne tematy, szukać uniwersalnych filozoficznych i moralnych prawd. Ten aspekt twórczości wiąże Ćwierka z nurtem literatury obywatelskiej pełnej uzasadnionego patosu, nawiązującej do tradycji romantycznej i pozytywistycznej, nie unikającej religijnych odniesień i odwołań do Boga. Wielkość ćwierkowej twórczości, a w zasadnie jej najgłębsze literackie ekspiacje, tkwią właśnie w literaturze o charakterze religijnym. Ćwierk był człowiekiem głęboko wierzącym. Wiara stanowiła dla niego inspirację, dawała siłę do działania, była źródłem wartości i zasad, którymi kierował się bez względu na okoliczności. Humanizm "Szerszenia", jego wiara w człowieka wyrasta więc przede wszystkim z pokornej postawy wobec świata, z poświęcenia idei solidaryzmu i miłosierdzia, oddania chrześcijańskim normom postępowania, słowem z akceptacji tych wartości, które moglibyśmy nazwać tworzywem katolickiego personalizmu z jego poszanowaniem ludzkiej godności, postulatem budowy autentycznych, "zdrowych" więzi międzyludzkich, koniecznością przeciwstawienia się totalitaryzmowi i wezwaniem do aktywnej walki z przejawami społecznego zła. Z całej twórczości Ćwierka wyziera umiarkowany optymizm, który każe mu wierzyć, iż owa walka przyniesie oczekiwany skutek a zaangażowanie w "piękne sprawy", jak pisał w jednym z utworów, stanie się nie tylko źródłem satysfakcji, ale i doprowadzi do oczekiwanych przemian, tak w społeczno - politycznej rzeczywistości, jak i w ludzkich poglądach i postawach będących najważniejszymi czynnikami, które ową rzeczywistość kształtują. Da się przy tym zauważyć wyraźną powściągliwość "Szerszenia" w formułowaniu jednoznacznych, kategorycznych i ostatecznych sądów czy ocen. Krytyka Ćwierka jest zwykle owocem chłodnej i obiektywnej, choć nie pozbawionej pierwiastka osobistego, obserwacji. Sporo w niej niedopowiedzeń, przemilczeń, umiejętnie ukrywanych aluzji, dzięki którym w pozornie "niezaangażowanym" tekście autorowi udaje się przemycić własne poglądy i opinie. Charakterystyczne dla Ćwierka "uniki" i stawianie się w roli biernego komentatora miało swój sprytnie obmyślony cel. "Szerszeń" chciał być postrzegany jako człowiek "złotego środka", nie uwikłany w polityczne i ideologiczne układy, co zwiększało jego wiarygodność i siłę perswazji. "Postać Ćwierka jest tak bardzo charakterystycznie zbudowana wewnętrznie, że może on być niejako patronem zagłębiowskiej zgody; jest to człowiek, który odpowiada idei "osoby ponad podziałami", i to odpowiada w sposób niemal doskonały i perfekcyjny. Był niewątpliwie Konstanty Ćwierk człowiekiem środka, można nawet dodać - "złotego środka". Traktowany był jako stronnik prawicy, ale już wtedy, za życia - nie do końca prawicy odpowiadał. Raziła ją jego prospołeczność, inny stosunek do ludzi pracy, których nie traktował jak elementu wrogiego, zagrażającego porządkowi społecznemu. Szanowała go lewica, ale i ona miała do niego swoje pretensje, nie dowierzała mu, gdyż nigdy nie poparł jej rewolucyjnych haseł. A działo się tak po prostu dlatego, że Ćwierk był postacią nietuzinkową - trudno go było "zaszufladkować" politycznie, jako że miał swoje własne poglądy. (...) Nie był nigdy rewolucjonistą, ale też nigdy nie dał zgody na taki układ, w którym człowiek cierpi dlatego, że jest biedny" - pisał Jan Przemsza - Zieliński.

Twórczość Konstantego Ćwierka zbudowana została na wyraźnie identyfikowalnych związkach z polską tradycją literacką. Sporo tu nawiązań do wielkich wzorów romantyzmu, modernizmu czy, w szczególności, pozytywizmu wyznaczającego pisarzowi określone zadania i cele. Nie ujmuje to jednak ćwierkowej literaturze oryginalności, a wręcz przeciwnie - pozwala dostrzec niebanalną umiejętność twórcy polegającą na kreowaniu własnego, indywidualnego stylu pisarskiego w oparciu o dialog z literackimi pierwowzorami, konwencjami i toposami. Obecne w wielu dziełach Ćwierka formalne i treściowe spotkania z przeszłością nie są bynajmniej świadectwem lubowania się autora w naśladownictwie, a jedynie wyrazem jego szacunku i pokory wobec tradycji, kultury i historii, z której - jak pisał - wyrósł, i której do końca pozostał wierny.

Autor artykułu jest studentem III roku politologii (specjalność dziennikarska), pomysłodawca i współtwórcą Koła Naukowego Dziennikarzy przy Wydziale Nauk Społecznych UŚ.