Od 4 do 15 listopada 2002 r. w Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie odbywała się sesja wykładowa pt. Granice i pogranicza - czynniki integracji kulturowej regionu. Przykład Śląska, zorganizowana dla studentów Akademii "Artes Liberales" (Międzyuczelnianych Indywidualnych Studiów Humanistycznych) oraz dla stypendystów Międzynarodowej Szkoły Humanistycznej Europy Środkowo-Wschodniej (MSH). Organizatorami były Międzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne Uniwersytetu Śląskiego i Fundacja "Instytut Artes Liberales". Patronat honorowy nad sesją objęli: prof. dr hab. Janusz Janeczek Rektor Uniwersytetu Śląskiego, dr Jan Olbrycht Marszałek Województwa Śląskiego oraz prof. dr hab. Tadeusz Sławek -Rektor UŚ poprzednich dwóch kadencji. Przewodniczącą Rady Programowej sesji została prof. dr hab. Zofia Ratajczak, w skład Rady wchodzili: prof. dr hab. Jerzy Axer Przewodniczący Rady Fundacji "Instytut Artes Liberales", prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz Prorektor ds. Kształcenia UŚ, prof. dr hab. Dorota Simonides Senator RP oraz prof. UŚ dr hab. Olga Wolińska Dyrektor MISH-u, która była także Przewodniczącą Komitetu Organizacyjnego. Zastępcą Przewodniczącej była dr Jolanta Tambor, a Sekretarzem Jagna Malejka.

Akademia "Artes Liberales", działająca przy Uniwersytecie Warszawskim, jest prestiżową formą kształcenia przeznaczoną dla humanistów; studia te skupiają najwybitniejsze jednostki wyłaniane spośród najlepszych studentów siedmiu uniwersytetów. W skład Akademii wchodzą: Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika i Uniwersytet Śląski. Większość studentów Akademii "Artes Liberales" wywodzi się z Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych poszczególnych uniwersytetów, ale są też osoby studiujące na tradycyjnych kierunkach. Do Akademii mogą zdawać osoby, które dostały się na studia lub ukończyły pierwszy rok. Postępowanie kwalifikacyjne składa się z dwóch etapów. Najpierw kandydat wypełnia ankietę, a na jej podstawie zostają wybrani najlepsi, których kieruje się na egzamin. Na egzamin kandydaci przygotowują dwa tematy do rozmowy kwalifikacyjnej. W wyniku postępowania kwalifikacyjnego wyłanianych jest około dwudziestu osób, które stają się studentami Akademii. Od tej prowadzą podwójne życie; nadal są studentami macierzystej uczelni, na której realizują swój program, dodatkowo realizują program Akademii, jeżdżąc do wybranego ośrodka uniwersyteckiego, gdzie pracują pod indywidualną opieką tutora, specjalisty z danej dziedziny. Studenci MISH-ów mają więc dwóch opiekunów - wewnętrznego na macierzystej uczelni i zewnętrznego na uczelni wybranej.

Wieczór pożegnalny w restauracji "Targowa"

Jednym z warunków zaliczenia semestru w Akademii jest wzięcie udziału w sesji wykładowej. Fundacja "Instytut Artes Liberales" co semestr powierza organizację sesji innemu ośrodkowi akademickiemu; do tej pory sesje organizowały: Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski. Jako kolejny wyznaczony został Uniwersytet Śląski.

Poza studentami Akademii "Artes Liberales" w listopadowej sesji uczestniczyli stypendyści Międzynarodowej Szkoły Humanistycznej Europy Środkowo-Wschodniej - 12 osób z Ukrainy i Białorusi.

MSH została powołana w 1996 r. z inicjatywy uczonych polskich i ukraińskich. Jej celem jest stworzenie sieci współpracujących instytucji, w tym także działających w Państwach Bałtyckich, Białorusi (w zależności od sytuacji politycznej), Bułgarii i innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Wyjątkowość MSH zasadza się na jej programie, który zawiera w sobie całość dziedzictwa kulturalnego regionu, ze szczególnym naciskiem położonym na tradycje śródziemnomorskie jako źródle jego kultury. Do podstawowych założeń MSH należy, podobnie jak na MISH-u, zasada indywidualnego kreowania interdyscyplinarnego toku studiów odbywanych pod kierunkiem opiekuna naukowego - tutora. Zakłada się także, że studenci MSH będą łączyć naukę z aktywnym uczestnictwem w grupach badawczych.

W czasie wykładu

Inauguracja sesji odbyła się 4 listopada 2002 r. w Centrum Konferencyjnym Filii. Przybyli na nią przedstawiciele władz Cieszyna oraz Marszałek Województwa Śląskiego dr Jan Olbrycht, który wygłosił wykład inauguracyjny pt. Europejskie miasta podzielone - problem tożsamości.

Nie przypadkiem Cieszyn został wybrany na miejsce sesji, bo gdzie lepiej mówić o granicach i pograniczach niż na samym pograniczu. Po uroczystym bankiecie powitalnym uczestnicy sesji pod opieką przewodników poszli zwiedzać miasto. Studenci poznali historię i architekturę miasta, dowiedzieli się też o specyfice tego wielokulturowego regionu.

Następnego dnia rozpoczęły się wykłady, konwersatoria i warsztaty; codziennie odbywały się cztery półtoragodzinne zajęcia, od 9.00 do 17.30. Wykładowcy, którzy brali udział w sesji w większości byli pracownikami naszego Uniwersytetu, ale także gościli wykładowcy z zagranicy: prof. Gerhard Meiser z Uniwersytetu M. Lutra w Halle, Ph dr Tadeusz Siwek z Uniwersytetu Ostrawskiego, prof. Jiri Fiala z Uniwersytetu im. Palackiego w Ołomuńcu i mgr Marlena Porębska z Uniwersytetu w Erlangen.

Tematyka wykładów dotyczyła głównie Śląska, ale także ogólnego pojęcia granicy i pogranicza. Studenci wysłuchali wykładów wielu specjalistów z różnych dziedzin, w których obraz naszego regionu został pokazany w sposób niezwykle zróżnicowany i barwny, daleki od uprzedzeń i stereotypów. Ukazane zostały aspekty językoznawcze, geograficzne, socjologiczne, etnologiczne, kulturowe, edukacyjne, religijne i wiele innych. Wykłady były pogrupowane w bloki tematyczne tak, aby słuchacze mogli się dłużej skupić na jednym z przedstawianych aspektów.

Warsztaty taneczne z zespołem "Katowice"

O granicy w ogóle mówił w swoim wykładzie pt. Kontur - początek - kres. Próba fenomenologii granicy prof. dr hab. Tadeusz Sławek. Postrzeganie granicy przez geografa przedstawiła prof. Maria Pulinowa w wykładzie pt. Moja przestrzeń - możliwości i granice jej percepcji. Był to jedyny wykład specjalisty spoza nauk humanistycznych. Bardzo interesujący okazał się blok przygotowany przez pracowników Filii, którzy przedstawili różne spojrzenia na pogranicze wynikające z ich własnych osobistych doświadczeń ludzi żyjących na tamtym terenie w zderzeniu z wynikami badań naukowych. Etnolog prof. Zygmunt Kłodnicki mówił o pograniczach kulturowych i pograniczach etnicznych w Europie Środkowej, prof. Katarzyna Olbrycht o roli kształcenia aksjologicznego w działaniach pedagogicznych na pograniczu, dr Ewa Ogrodzka-Mazur o wielokulturowości w warunkach pogranicza jako projekcji wyzwania dla edukacji. O problemach edukacji regionalnej mówiła też dr Danuta Krzyżyk z Katedry Dydaktyki WF. Wykład pt. O kształceniu kompetencji etnokulturowej na pograniczu (Śląsk Cieszyński) wygłosiła dr Ewa Sławek.

Problematykę z punktu widzenia socjologii przedstawili: prof. Kazimiera Wódz w wykładzie pt. Śląskie doświadczenia wielokukturowości, prof. Marek Szczepański w wykładzie pt. Bóg Janus na górnośląskim pograniczu. Uwagi socjologa i prof. Wojciech Świątkiewicz w wykładzie pt. Spory o symbole kulturowe. Przypadek Górnego Śląska.

Aspekt językoznawczy pojawił się w trzech wykładach. O sytuacji językowej w miastach Górnego Śląska mówiła prof. Olga Wolińska, prof. Gerhard Meiser wygłosił wykład pt. Identyfikacja językowa a konflikt językowy, a prof. Robert Mrózek Specyfika nazewnicza na pograniczu etniczno-językowym.

Tematem często poruszanym na sesji był problem tożsamości. Prof. Tadeusz Miczka mówił o glokalizacji tożsamości jako czynniku integracji kulturowej, a prof. Halina Rusek o dylematach tożsamości ludzi pogranicza. Rozważaniom na temat: Problemy stereotypu kulturowego i językowego a opozycja lokalność - globalizacja poświęcony był wykład prof. Urszuli Żydek-Bednarczuk.

Poza Śląskiem poświęcono uwagę innemu specyficznemu regionowi Polski - Kaszubom, prof. Jadwiga Zieniukowa wygłosiła wykład: Problemy języka i tożsamości Kaszubów, a mgr Marlena Porębska: Problemy z określaniem faktycznej żywotności języka na przykładzie kaszubszczyzny.

Poza wykładami organizatorzy zaplanowali dużo warsztatów, które miały na celu przybliżenie regionu ludziom z całej Polski. Uczestnicy zobaczyli w czasie tych dwóch tygodni filmy Kazimierza Kutza: Sól ziemi czarnej, Perła w koronie, Paciorki jednego różańca, a także film Lecha Majewskiego pt. Angelus. Projekcje zostały poprzedzone wykładem prof. Andrzeja Gwoździa pt. Co Śląsk dał kinu światowemu?

W sobotę 9 listopada uczestnicy pojechali na wycieczkę do Pszczyny i Oświęcimia. Po zwiedzeniu wnętrz pałacowych Muzeum Zamkowego studenci wysłuchali koncertu muzyki Georga Philipa Telemanna w Sali Lustrzanej Pałacu. Dzień przed koncertem miał miejsce wykład prof. Krzysztofa Kłosińskiego pt. Telemann - kompozytor środkowoeuropejski.

11 listopada została zorganizowana wyprawa na Uniwersytet im. Palackiego w Ołomuńcu, gdzie specjalnie dla studentów Akademii prof. Jiri Fiala wygłosił wykład pt. Morawy środkowe - historia i przyszłość kultury euroregionu. Po wykładzie studenci zjedli obiad w regionalnej morawskiej restauracji, następnie zwiedzili miasto i spotkali się ze studentami polonistyki i Konsulem Generalnym RP.

W programie pojawił się jeszcze jeden czeski akcent: 13 listopada studenci udali się do Czeskiego Cieszyna, odwiedzili tam Polskie Gimnazjum, gdzie spotkali się z uczniami klasy maturalnej, obejrzeli spektakl pt. Most nad Łucyną wystawiany na Scenie Polskiej i odwiedzili Centrum Edukacyjne dla Polskiego Szkolnictwa Narodowościowego w Republice Czeskiej. Tego samego dnia wieczorem gościł u nas zespół "Katowice", który przeprowadził fantastyczne warsztaty taneczne.

Niestety nasi goście z Ukrainy i Białorusi nie otrzymali wizy do Czech, co bardzo zmartwiło wszystkich uczestników, ponieważ zawiązała się między nimi silna nić przyjaźni. Dla studentów MSH 11 listopada została zorganizowana wycieczka do Krakowa, a 13 listopada odwiedziliśmy Stowarzyszenie Cieszyńskiej Młodzieży Twórczej i Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Cieszynie.

Grupa z Ukrainy i Białorusi stworzyła niesamowity klimat w czasie sesji, byli to ludzie nadzwyczaj otwarci i kontaktowi, zorganizowali wieczór kultury i pieśni białoruskiej i ukraińskiej, który przerodził się w prawdziwy wieczór narodów: białoruskiego, ukraińskiego i polskiego. Tego wieczoru gościł u nas także zespół regionalny z Cieszyna, który wniósł dodatkowo elementy wielokulturowości pogranicza.

Bardzo dużo uwagi poświęcono sprawom wyznaniowym; gościli u nas księża katoliccy i pastor ewangelicki. Studenci wysłuchali wykładu o Kościele na Górnym Śląsku wobec problemu narodowościowego w XIX i XX w. wygłoszonego przez ks. prof. Jerzego Myszora, a także przybliżone im zostały problemy ekumenizmu na wykładzie pt. Kościół katolicki i kościół ewangelicki - współpraca na Śląsku Cieszyńskim ks. dr hab. Józefa Budniaka. Złożyliśmy także wizytę w kościele im. Serca Jezusowego w Cieszynie, jest to świątynia ewangelicka, której pastor przyjął nas bardzo serdecznie, opowiedział o problemach ekumenizmu z punktu widzenia ewangelików, a także o historii wyznania na Śląsku Cieszyńskim.

Na zakończenie sesji odbyła się podsumowująca dyskusja panelowa zatytułowana Granice i pogranicza - czynniki integracji kulturowej regionu. Przykład Śląska prowadzona przez prof. Tadeusza Sławka. W dyskusji brali na równych prawach studenci i wykładowcy.

W przeddzień wyjazdu żegnaliśmy uczestników w Restauracji "Targowa" w Cieszynie, gdzie przygrywał nam zespół regionalny.

Ostatniego dnia odbyło się uroczyste zakończenie sesji, na którym byli obecni: prof. Jerzy Axer i prof. Wojciech Świątkiewicz. Uczestnicy otrzymali dyplomy i powrócili na swoje macierzyste uczelnie, bogatsi o nową wiedzę i doświadczenie.

Sesję można uznać za naprawdę udaną; wszystkie zaplanowane wykłady, konwersatoria i warsztaty odbywały się bez zakłóceń, studenci byli zdyscyplinowani, punktualni, rzetelni i pracowici, a jednocześnie potrafili się świetnie bawić, tańczyć i śpiewać. Idea takich sesji jest warta wspierania, i choć w tej chwili przeznaczona jest dla nielicznych, mam nadzieję, że kiedyś poszerzy swój zasięg.