Konferencja naukowa nt. Gatunki mowy i ich ewolucja, ponownie zorganizowana została przez Zakład Historii Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego, odbyła się w dniach 10-11 października 2002 roku w Katowicach.

Pierwsze spotkanie z tego cyklu (2-3 grudnia 1999 roku) stało się inspiracją do dalszych poszukiwań badawczych w zakresie genologii lingwistycznej. Efekty tych badań można było zaobserwować podczas październikowej sesji językoznawczej, która, kontynuując przewodnie idee naukowe pierwszej konferencji, równocześnie poszerzyła horyzont badawczy, włączając w zakres zainteresowań relację - gatunek a tekst. Celem konferencji było ukazanie wzajemnych zależności między gatunkiem a tekstem oraz uściślenie zakresu znaczeniowego tych terminów na polu językoznawczym. Charakteryzowano różne typy wypowiedzi językowych, wskazując na proces ich powstawania, ewolucji oraz na ich kształt współczesny, traktowany jako końcowy etap ich rozwoju. Szeroko omawiano również kwestię wzajemnego oddziaływania gatunków na siebie, wzbogacając przy tym zakres rozważań o sferę stylistycznych odniesień. Konferencja miała służyć nie tylko omówieniu propozycji metodologicznych, ale także przedstawieniu rezultatów badań empirycznych.

O zainteresowaniu tytułową problematyką konferencji świadczyć może chociażby znaczne zróżnicowanie przedmiotu badań poszczególnych referatów. Wśród zgłoszonych 38. prac znajdują się i te o charakterze ogólnoteoretycznym, jak i referaty poświęcone konkretnym, scharakteryzowanym funkcjonalnie gatunkom.

Wystąpienie T. Dobrzyńskiej (Warszawa) nt. Międzystylowe pożyczki gatunkowe jako źródło przemian poetyki w czasach przełomów kulturowych zapoczątkowało cykl referatów o charakterze ogólnoteoretycznym. Autorka, uznając gatunek za formę komunikacji, element systemu kulturowego, zwróciła uwagę na zjawisko migracji użytkowych gatunków wypowiedzi na teren literatury i uznała je za symptom czasów przełomów.

Referat A. Wilkonia (Neapol-Katowice) - Od tekstu do gatunku - przyniósł nową typologię funkcji tekstów - konkretnych, gotowych produktów języka, usytuowanych w relacji podrzędnej wobec podgatunku, a tym samym - wobec gatunku (rodzaje ‹ podrodzaje ‹ gatunek › podgatunki › teksty). Interpretację odniesień między gatunkiem a tekstem kontynuował referat M. Wojtak (Lublin) nt. Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, w którym autorka podniosła kwestię stopniowalnej obligatoryjności reguł gatunkowych (wzorzec gatunkowy: kanoniczny, alternacyjny, adaptacyjny; okazy) i przeciwstawiła ją kreatywności i swobodzie konstrukcyjnej tekstu, opierając się na materiale prasowych gatunków informacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem genologicznej natury tytułów prasowych.

W kręgu ogólnoteoretycznych rozważań pozostawało również wystąpienie G. Grochowskiego (Warszawa) pt. Czy możliwy jest tekst poza gatunkiem? W referacie przyjęto pragmatyczno - funkcjonalne rozumienie gatunku, a w związku z tym za cel genologii lingwistycznej uznano zdanie naukowej relacji z istnienia i oddziaływania repertuaru gatunków w danej formacji kulturowej. Twór bezgatunkowy autor uznał za możliwy jedynie na gruncie formalnej koncepcji tekstu.

Problematykę kategoryzacji wypowiedzi podjęła B. Witosz (Katowice) w referacie nt. Tekst a/i gatunek - jeden czy dwa modele, poddając analizie sieć pojęć określających modele, jakie znajdują się u podstaw zachowań językowych. Zwracając uwagę na rozmyte granice terminologicznych odniesień, autorka uznała, iż gatunek (model) jest reprezentacją tekstu, a więc model gatunkowy jest jednocześnie modelem tekstu.

Pisemne gatunki meldunku i rozkazu były przedmiotem wystąpienia O. Wolińskiej (Katowice; Meldunek i rozkaz: gatunek i realizacja w odmianie wojskowej). Autorka uwydatniając formalny charakter konsytuacji, zwróciła uwagę, iż krzyżowanie się wzorców gatunkowych przynosi w konsekwencji wyraźne zmiany w postaci prototypowej gatunku - na znaczeniu zyskiwać mogą elementy dotąd peryferyjne.

E. Sławkowa (Katowice) pracą pt. Anty i mategatunek a struktura tekstu wprowadziła do genologii lingwistycznej pojęcie antygatunku oraz gatunku typu meta-, ukazując funkcjonowanie tych struktur we współczesnej literaturze polskiej oraz obserwując ich wpływ na kształt formalny, pragmatyczny i ontologiczny tekstu.

Problematyka gatunków istniejących w ramach rozmowy okazała się interesująca dla wielu badaczy. U. Żydek-Bednarczuk (Katowice) przedstawiając w referacie Od rozmowy do talk-show. Uwagi o telewizyjnym gatunku mowy refleksje dotyczące rozmowy, wywiadu i gatunku talk-show, zaproponowała pojęcie globalnego gatunku rozmowy. Z kolei M. Kita (Katowice) w wystąpieniu nt. Tekstowy status modułu rozmowy uznała rozmowę za gatunek złożony. Przywoływane w jej ramach inne interakcje i/lub gatunki mowy nazwała modułami. Natomiast referat pt. Wzorzec gatunkowy rozmowy w tekstach literackich M. Siuciak (Katowice) stanowił charakterystykę staropolskiego gatunku literackiej rozmowy, ze szczególnym wskazaniem na jego kształt w dobie renesansu - szczytowej fazie popularności tego gatunku. Egzemplifikacje z literatury mieścił także referat M. Święcickiej (Bydgoszcz) pt. Rozmowa w tekście utworów literackich dla młodzieży, który pokazał specyfikę przeszczepiania rozmowy potocznej na grunt powieści (dialog literacki).

Gatunek literacki gawędy szlacheckiej i jego przekształcenia to temat wystąpienia M. Ampel-Rudolf (Rzeszów). Horyzont poszukiwań genologicznych autorki wyznaczały: gawęda mówiona, Pamiątki Soplicy H. Rzewuskiego i dalsze przekształcenia gatunku. Również w kręgu literackich inspiracji pozostawał referat I. Gralewicz-Wolny (Katowice), którego istotą było zderzenie fundamentalnych założeń poezji M. Białoszewskiego z lingwistyczną teorią gatunków mowy (Mirona Białoszewskiego wiersz o zachowaniu się przy stole). Wystąpienie W. Książek-Bryłowej (Lublin) nt. Nagrobek jako gatunek w świetle "Nagrobków" W. Potockiego dało usystematyzowany ogląd teoretycznych ustaleń dotyczących gatunku - nagrobek. Zaprezentowany przegląd praktycznych realizacji tekstowych stał się podstawą do refleksji na temat kanonicznego wzorca tegoż gatunku.

Nie pominięto także gatunków "grzecznościowych". G. Filip (Rzeszów) w referacie Zmiany wzorca gatunkowego życzeń poddała analizie językoznawczej biznesowe karty świąteczne, życzenia prasowe oraz życzenia przekazywane w formie SMS. Natomiast M. Krauz (Rzeszów) w wystąpieniu pt. Tekst zaproszenia: model gatunkowy i jego przeobrażenia scharakteryzowała akt zaproszenia, wskazując na jego użytkowy a zarazem inicjalny - na płaszczyźnie zachowań komunikacyjnych - charakter. E. Filipczuk (Wrocław) uczyniła napisy na murach przedmiotem swych rozważań genologicznych w referacie Aforyzm w mowie potocznej. Autorka uznała aforyzmy za część składową kompetencji komunikacyjnej kontaktujących się ludzi.

G. Czuba (Lwów) w referacie Model kazania w ukraińskich ewangeliarzach kaznodziejskich XVI wieku (w porównaniu z "Postyllą" M. Reja) podjęła próbę wykazania, iż ukraińskie ewangeliarze są tworami autonomicznymi, powstałymi na pograniczu dwóch religii: prawosławnej i protestanckiej. Z kolei P. Kładoczny (Zielona Góra) w wystąpieniu nt. Wewnętrzne i zewnętrzne relacje tekstowe na przykładzie kilku religijnych gatunków mowy opisał formę proroctwa, objawienia, przepowiedni, modlitwy. Zalecił kontekstowe odczytywanie tychże gatunków będące konsekwencją ich genetycznych związków ze świecką sferą komunikacji.

Bazą materiałową referatu S. Borawskiego (Zielona Góra) nt. Spontaniczność i konwencja w korespondencji był zbiór listów Z. Miłkowskiego do J. Łukaszewskiego. Autor prezentując wyniki badań nad etykietalnymi formułami zwrotu do adresata oraz określeniami przypisywanymi odbiorcy listu, podkreślił konwencjonalność zwrotów listownych oraz znikomy udział naturalnej kreatywnej spontaniczności. Zagadnień epistolarnych dotyczyło również wystąpienie E. Malinowskiej (Opole) pt. Napisz do mnie przez telefon, czyli od epistoły do SMS-a. Referat ten służył ukazaniu zasadniczych różnic między dawnymi formami listownymi a nowymi postaciami komunikacji (SMS). Autorka uznając SMS za hybrydę listu i rozmowy telefonicznej, zwróciła uwagę na istniejącą w kulturze epistolograficznej tendencję upraszczania przekazu.

Problematyce listu motywacyjnego poświęcone było wystąpienie B. Bonieckiej i J. Panasiuk (Lublin) pt. By wyjść poza standard (życiorys, podanie a list motywacyjny). Ukazano w nim przeobrażenia wzorca gatunkowego na tle tradycyjnych form urzędowych (życiorys, podanie). Natomiast W. Troszczyńska-Nakonieczna (Wrocław) badając opis patentowy na gruncie polskim, angielskim i niemieckim - Badania kontrastywne gatunków tekstów w ujęciu komunikacyjno - pragmatycznym - pokazała różnice oraz cechy wspólne gatunku realizowanego w trzech różnych kręgach kulturowych.

Wystąpienie M. Kawki (Kraków) nt. "Pakt autobiograficzny" Philippe Lejeune'a a internetowy dyskurs autobiograficzny przedstawiło specyfikę wirtualnego dziennika, pamiętnika internetowego (blog), którego charakterystykę ukazano na tle tradycyjnych gatunków biograficznych. W kręgu tych rozważań pozostawał także referat R. Piętkowej (Katowice) pt. Biogram i/czy prezentacja. Paratekst o autorze. Autorka omawiając status tekstów pobocznych, bezpośrednio towarzyszących publikacji naukowej, zwróciła uwagę, iż biogram na czwartej stronie okładki to zakamuflowany gatunek biograficzny składający się z dwóch części: mówiącej o autorze oraz informującej o książce.

Referat I. Pałuckiej (Zielona Góra) Dystans jako kategoria komunikatywna w zachowaniu językowym był próbą ustalenia zakresu stosowalności oraz przydatności kategorii dystansu językowego dla badań lingwistycznych. Natomiast B. Żmigrodzka (Katowice) zbadawszy kalendarze gospodarskie, przedstawiła specyfikę prognostyku generalnego i partykularnego oraz ustaliła granice między przepowiednią a prognozą pogody - Prognosis generalna, prognosis partykularna. Przepowiednie pogody w osiemnastowiecznych kalendarzach. Referat A. Niewiary (Katowice) - Piosenka-gatunek ewoluujący? - rozważał m.in. problem funkcjonowania gatunku piosenki w kulturze oralnej. Autorka omówiła również charakter relacji: piosenka-tekst, piosenka-słowo.

D. Ostaszewska (Katowice) w referacie pt. Tekst-gatunek: ewolucyjne przemiany sposobu istnienia podjęła problematykę gatunków współczesnej publicystyki parlamentarnej. Odwołując się do propozycji najnowszych badań z zakresu pragmatyki i tekstologii, autorka poszukiwała w sposobach istnienia takich gatunków jak przemówienie i poselska interpelacja "pamięci" genologicznej tradycji. Współczesne wzorce i ich warianty zestawione zostały bowiem ze średniopolskimi odpowiednikami tych gatunków, tzn. mową i wotum. Okazało się, iż uwarunkowane wieloma czynnikami przeobrażenia i modyfikacje schematu zachowały wiele z tradycji ich retorycznego rodowodu.

Referat A. Rejtera (Katowice) pt. Wzorzec gatunkowy poradników myśliwskich a jego uwarunkowania był prezentacją wyników badań prowadzonych nad tekstami z uwzględnieniem trzech aspektów - pragmatycznego, strukturalnego i stylistycznego. Autor za najistotniejszy dla wzorca gatunkowego poradników uznał aspekt pragmatyczny, a za najbardziej wariantywny - aspekt stylistyczny.

E. Teodorowicz-Hellman (Sztokholm) w referacie O zmianach gatunkowych w przekładzie. Na podstawie szwedzkich tłumaczeń "Pana Tadeusza" zwróciła uwagę na specyfikę funkcjonowania nazw własnych w tekście oryginału i przekładu. Przedstawiła także trudności, jakie pojawiają się przy tłumaczeniu nazw własnych.

Część wystąpień dotyczyła gatunków sądowych. M. Hawrysz (Zielona Góra) scharakteryzowała orzeczenie sądowe, wskazując na jego obwarowanie nakazami organów ustawodawczych - Orzeczenie sądowe jako wzór językowego zachowania w sytuacji zdeterminowanej prawnie (na materiale Księgi wójtowskiej m. Opola). Z kolei J. Opoka (Łódź) zanalizowała tekst suplik w oparciu o metodologię kognitywną - o profilowanie. Autorka swój referat pt. Charakterystyka genologiczna tekstów suplik chłopskich XVIII wieku a profilowanie modelu gatunkowego skargi zwieńczyła konkluzją, iż gatunek prośby i skargi pełni równie ważną rolę w suplice. Sądowym protokołom poświęcone było wystąpienie pt. Protokoły sądu bartnego - charakterystyka kompozycji, stylu i leksyki M. Jurewicz (Zielona Góra).

Punktem wyjścia referatu J. Tambor (Katowice) Elementarna wiedza o elementarzach stało się przyjęcie obiegowego stwierdzenia, że mowę regionalną można uznać za odrębny język, jeśli mieszkająca tam społeczność stworzy na własne potrzeby przekład Biblii, skodyfikuje gramatykę i opracuje elementarz. Autorka w centrum prezentowanych refleksji badawczych umieściła rozważania dotyczące gwary śląskiej i kaszubskiej.

I. Loewe (Katowice) w wystąpieniu nt. Paratekst, pre-tekst, czy możliwy paragatunek przedstawiła m. in. osadzenie w kulturze tekstów poprzedzających tekst właściwy oraz wskazała teoretyczne podstawy i możliwości empirycznego zbadania pre-tekstów. Problem kontaminacji struktur gatunków mowy był tematem referatu K. Sujkowskiej i K. Wyrwas (Katowice). Autorki wyróżniły w ramach kontaminacji gatunkowej intencjonalne i nieintencjonalne działania nadawcy, poddając analizie konkretne przypadki strukturalnych hybryd gatunkowych.

Bogactwo tematów oraz zróżnicowanie sposobów przedstawienia problematyki wyrażonej tytułową formułą - Gatunki mowy i ich ewolucja - udowodniły potrzebę kontynuacji badań naukowych w tym zakresie. Niezwykle ożywione dyskusje nad prezentowanymi referatami niejednokrotnie wskazywały na nowe obszary i możliwości poszukiwań genologicznych. Konferencja w znacznej mierze usystematyzowała wiedzę językoznawczą (i nie tylko) w ramach proponowanych zagadnień. Jednocześnie dowiodła, jak bardzo ważkie i rozlegle kwestie starano się w trakcie jej trwania zaprezentować. Plon tej konferencji będzie z pewnością inspiracją dla kolejnego spotkania naukowego w cyklu poświęconym gatunkom mowy organizowanym przez środowisko polonistyczne UŚ.

Przedstawiona tu informacja o problematyce konferencji jest z konieczności bardzo skrótowa i nie oddaje w pełni jej bogactwa. Zainteresowani będą mogli się zapoznać z treścią wystąpień w tomie zawierającym materiały konferencyjne, który powinien się wkrótce ukazać. Publikacja ta będzie już drugą z cyklu, bowiem tom pierwszy - Gatunki mowy i ich ewolucja. Mowy piękno wielorakie - wpisujący się w nurt interdyscyplinarnych badań nad sposobami językowego istnienia we współczesnym świecie został wydany pod redakcją Danuty Ostaszewskiej w 2000 roku.