W dniach 24 - 25 lutego 2005 roku Universit? degli Studi di Siena oraz Associazione per gli Studi di Teoria e Storia Comparata della Letteratura, Dottorato di Letteratura Comparata e Traduzione del Testo Letterario w siedzibie Graduate College Santa Chiara zorganizowały Convegno Annuale dell'Associazione per gli Studi di Teoria e Storia Comparata della Letteratura (coroczną konferencję stowarzyszenia), której tegoroczna edycja nosiła tytuł Letteratura e Antropologia. W konferencji uczestniczyli pracownicy naukowi i doktoranci wielu włoskich ośrodków uniwersyteckich. Spiritus movens tej imprezy był profesor Antonio Prete, który, podobnie jak prof. Giovanna Mochi, występował w imieniu Dipartimento di Filologia e Critica della Letteratura di Siena.

Na spotkaniu tym Zakład Teorii i Historii Kultury Instytutu Nauk o Kulturze UŚ reprezentowany był przez dr Annę Gomółę i mgr Małgorzatę Rygielską. Konferencja umożliwiła prezentację osiągnięć Zakładu w dziedzinie antropologii kultury i literatury oraz nawiązanie kontaktów z badaczami, których zainteresowania naukowe oscylują wokół tematyki podejmowanej od wielu lat przez profesor Ewę Kosowską i jej współpracowników. Sieneńska konferencja stanowiła pretekst do spotkania antropologów i badaczy literatury.

W zamyśle autorów i pomysłodawców konferencja miała wyznaczyć nowe horyzonty badań literackich. Zebrali się na niej licznie reprezentowani filolodzy, w tym: italianiści (m.in. Rosalba Galvagno, Giuilio Iacoli, Franco Marenco, Franca Sinopoli), germaniści (Michele Cometa) oraz badacze literatury iberoamerykańskiej (Roberto Francavilla, Antonio Melis). W konferencji wzięli również udział historycy kultury: Mario Domenichelli, antropologowie kultury: reprezentujący Neapol - Valerio Petrarca oraz przybyły z Florencji prof. Pietro Clemente. Nie mógł niestety wystąpić autor wielu książek popularyzatorskich z dziedziny antropologii kulturowej, w tym podręczników dla studentów, prof. Ugo Fabietti, który przesłał organizatorom swój referat. Przedstawicielką młodego pokolenia antropologów była natomiast Zelda Alice Franceschi, pisząca o biografiach i autobiografiach takich badaczy kultury jak Franz Boas, Bronisław Malinowski, Florian Znaniecki i Paul Radin.

Otwierający konferencję Antonio Prete próbował odnaleźć - jak powiedział - "pokrewieństwo i porozumienie" pomiędzy antropologią i literaturą. Punktem wyjścia stały się dla wykładowcy pytania o Innego, rozumianego bardzo szeroko, zgodnie ze słynnym stwierdzeniem Rimbauda: "Ja to ktoś inny". W związku z tym referent wskazał dwa możliwe obszary badania - poznawanie siebie bezpośrednio oraz w relacji międzykulturowej (relacji między "podmiotem cywilizowanym" i "egzotycznym"). "Dziki" dzięki swej odmienności paradoksalnie pozwala nam uzyskać samoświadomość. Trzeba zauważyć, że tekst pozostawał w obrębie europejskiej mitologii (obecnej już od starożytności, ale ugruntowanej i wzmocnionej dzięki kolonializmowi), w której to, co różni nas od innych, to posiadanie cywilizacji (zarówno w znaczeniu ogłady, jak i zaawansowanego rozwoju technologicznego). Aby pokazać różne formy dystansu międzykulturowego odwoływał się Prete do takich przykładów literackich jak Don Kichot Cervantesa i Podróże Guliwera Swifta. Kolejnym omawianym przez referenta zagadnieniem była romantyczna (tu w znaczeniu: Rousseauńska) krytyka cywilizacji i związany z nią mit utraconej Natury. Prelegent podsumował swoje wystąpienie stwierdzeniem, że korzenie antropologii, etnografii i literatury są wspólne - wszystkie trzy wyrastają z narracji - z opowiadania o świecie.

Kolejny prelegent, Maurizio Bettini, starał się dookreślić znaczenie pojęcia mit, upatrując w nim manifestacji myślenia prelogicznego. Zastanawiał się również nad związkami mitu i poezji (szczególnie w odniesieniu do starożytnej kultury greckiej). Ostatnią poruszaną kwestią był upadek znaczenia mitu dzisiaj i możliwości jego restytucji.

Prof. Antonio Prete i prof. Pietro Clemente

Natomiast Carlo Alberto Augieri przypominając pokrótce Morfologię bajki Proppa i Myśl nieoswojoną Lévi-Straussa zastanawiał się nad możliwościami wyzyskania koncepcji tych badaczy w analizie dzieła Ernesto de Martino. Dla referenta narracja jest sposobem oswajania świata (użył pojęcia "antropologia narracji") i ucieczką od "terroru Innego i terroru Historii" oraz traumy egzystencjalnej (przykładami literackimi były dla niego między innymi utwory T. S. Eliota i E. Montalego). Niestety nie pojawił się oczekiwany przez nas Florian Mussgnug, który miał przedstawić sposoby lektury tekstów Jamesa Frazera przez Ludwiga Wittgensteina i tychże przez Thomasa Bernharda. Rosalba Galvagno użyła natomiast sformułowania "antropologia imaginatywna" w odniesieniu do twórczości Carla Levi'ego, szczególnie jego najbardziej poczytnej książki Chrystus zatrzymał się w Eboli. Problemami potocznie rozumianej antropologii miasta zajął się Giulio Iacoli, proponując lekturę powieści Raymonda Queneau Zazie w metro. W świecie przedstawionym oraz sposobie konstrukcji postaci referent doszukiwał się reperkusji teorii socjologicznych, zwłaszcza elementów teorii praktyk życia codziennego Michela de Certeau.

O ile scharakteryzowane wyżej wystąpienia miały raczej charakter przyczynków do zakreślonej przez organizatorów problematyki, a ich autorzy skupiali się na poszukiwaniu związków literatury i antropologii w oparciu o dowolnie wybrany materiał badawczy, co pozwalało im na poruszanie się w obszarach poetyki, teorii literatury, filozofii i socjologii, bez dookreślania sposobu rozumienia poszczególnych pojęć, o tyle referat profesora Pietra Clementego miał niejako charakter programowy, wskazujący na antropologię kultury jako źródłowy obszar potencjalnego porozumienia między reprezentantami różnych dyscyplin. Badacz zwrócił uwagę, iż połączenie antropologii i literatury, które znalazło wyraz w tytule konferencji, sugeruje związki między nimi, należy jednak zapytać, jaki typ dialogu jest tu w istocie możliwy. Innymi słowy: na czym mają się opierać poszukiwania wzajemnych zależności między tymi dyscyplinami. Aby pokazać różnorakie aspekty dialogu Clemente szkicowo przedstawił kluczowe punkty historii antropologii kulturowej, poczynając od prac F. Boasa i funkcjonalizmu w ujęciu A. R. Radcliff-Browna oraz B. Malinowskiego, a na rozważaniach współczesnych antropologów: C. Geertza i J. Clifforda kończąc. Referujący kilkakrotnie podkreślił doniosłą rolę kontekstu kulturowego, którego uwzględnienie jest koniecznym warunkiem rozumienia zjawisk. Antropolog zatem jest tłumaczem, a kultura jest tekstem, który można i trzeba interpretować. Przedpołudniową część obrad zakończył Franco Marenco.

Kolejne prezentacje odbyły się w sekcjach, a zatem nie było możliwości, by wysłuchać każdego wystąpienia. W związku z tym, nasze sprawozdanie nie będzie obejmowało całości poruszanej problematyki. W sekcji drugiej tytuły referatów sugerowały bardziej rozważania teoretyczne niż konkretne analizy tekstów literackich. Na początek Francesca Vannucchi przedstawiła komunikat oparty na danych statystycznych dotyczących czytelnictwa i dystrybucji wydawniczej we Włoszech. Poruszenie na sali wywołał podany przez prelegentkę wysoki odsetek osób nieczytających książek. Federico Pellizzi opisywał relacje między darem i opowiadaniem skupiając się na wymianie symbolicznej (w Cassirerowskim rozumieniu pojęcia "symbol"). Wskazał na pokrewieństwo dawania i opowiadania jako praktyk społecznych. W wypowiedzi Nadii Sensi pojawił się namysł nad fotografią jako narzędziem mediacji i zarazem dokumentem, który umożliwia rekonstrukcję przeszłości, zarówno w jej wymiarze prywatnym, jak i społecznym. Elisabetta Lo Vecchio mówiła natomiast o Girardowskiej koncepcji mimetyzmu oraz mediacji między podmiotem pożądającym i pożądanym, widocznej m.in. w dziełach Cervantesa, Prousta Flauberta. Dla Aldo Nemesio punktem wyjścia stały się różne warianty lektury dzieła literackiego wobec zmieniających się metod analizy i priorytetów przyjmowanych przez kolejnych badaczy. Koniecznością wydaje się więc połączenie różnorakich kompetencji czytelniczych, w tym zarówno lingwistycznych, jak i stricte kulturologicznych, które pozwoliłyby rozszerzyć obszar badań literackich o dotychczas niedostrzegane bądź pomijane aspekty interpretowanego tekstu. Renato Nistic?, niejako wbrew założeniom zawartym w tytule swego referatu pominął kwestie teorii antropologii literatury i jej paradygmatów, koncentrując się na wybranych aspektach twórczości Ernesto di Martino. Niccol? Scaffai opowiadał o sposobach opisu przeszłości w pisarstwie E. Montalego, podkreślając rolę kreowanych przez pamięć wyobrażeń (fantazmatów).

Mgr Małgorzata Rygielska ze słoniem - symbolem jednej z dzielnic Sieny

Drugi dzień obrad został otwarty wykładem historyka kultury - Maria Domenichellego. Badacz mówił o Tekście, który ukrywa w sobie autora, rozumianego nie jako konkretną postać i biografia, lecz jako przedstawiciela określonej kultury - członka społeczności. Notabene Domenichelli podczas dyskusji nad referatami zauważył, że z filologicznego punktu widzenia historia literatury opisywana jest przez pryzmat autorów, a zatem ma charakter zindywidualizowany. Szczególnie istotne jest natomiast spojrzenie od strony kulturowej, czyli takie, które traktuje utwór literacki jako "pisany kulturą" za pośrednictwem autora. Wykładowca zaznaczył, że natura ludzka nie istnieje bez kultury, która organizuje nasze doświadczenie, a zatem zamienia indywidualne, osobiste przeżycia w tekst. Dostrzegł również trzy wzajemnie się dopełniające zadania etnologii, która zajmuje się utrwalaniem rzeczywistości kulturowej, jej interpretacją oraz unaocznianiem zjawisk na tyle drobnych, iż uchodzą często naszej uwadze, mimo iż konstytuują życie społeczne.

Artykuł o obrazie Afryki w Jądrze ciemności nadesłał na konferencję Ugo Fabietti, który relacje między człowiekiem "dzikim" i "cywilizowanym", wyinterpretowane niejako z dzieła J. Conrada, zestawił z powstającymi niemal w tym samym czasie koncepcjami J. G. Frazera. Catherine Maubon przedstawiła natomiast szkic zatytułowany Michel Leiris pisarz etnograf. Starała się prześledzić etapy życia twórcy, by odpowiedzieć na frapujące ją pytania: jak poeta może zostać etnologiem i jak doświadczenie w materii poetyckiej wpływa na kształtowanie relacji o charakterze dokumentalnym. Dwa kolejne referaty: Antonia Melisa i Roberta Francavilli dotyczyły związków literatury i antropologii w obszarze kultury iberoamerykańskiej. Tę część zamknęła wspomniana już Zelda Alice Franceschi.

Popołudniowe obrady rozpoczął Valerio Petrarca wykładem o antropologicznym czytaniu tekstu: "pisarstwo antropologiczne" rodzi się dzięki istnieniu w konkretnym społeczeństwie i przekłada doświadczenie na literaturę. A zatem literatura może zastępować bezpośrednie doświadczenie. Badacz podkreślił jednak, że w antropologicznym czytaniu tekstu literatura może stanowić inspirację, ale podstawą interpretacji jest antropologia kulturowa (dzięki przeniesieniu znaczeń z poziomu indywidualnego na zbiorowy). To, co literatura przedstawia jako jednostkowe, indywidualne, osobnicze antropologia wpisuje w życie zbiorowości, motywując ludzkie działania nie psychologicznie, a kulturowo. Podstawowa wiedza z zakresu antropologii kultury umożliwia interpretowanie przedstawień literackich w kategoriach dokumentów kultury, pozwala na rekonstrukcję miejsc niedookreślonych. Ułatwia również zrozumienie ludzkiego zachowania i jego motywacji w odniesieniu do zakorzenionych w tradycji sposobów istnienia. Te uwagi były niejako teoretycznym wstępem do analizy konkretnego tekstu literackiego. Petrarca zinterpretował m.in. przedstawiony w utworze pogrzeb nie jako pojedynczy opis literacki, lecz jako zjawisko kulturowe, które, będąc integralną częścią życia danej społeczności, pozwala zrozumieć złożoną siatkę relacji zachodzącą między ludźmi, odkrywając przy tym również takie aspekty opisanej historii, jakich nie sposób dostrzec w procesie tradycyjnej analizy filologicznej.

Swoje referaty zaprezentowali również: Simona Corso, Franca Sinopoli i Paolo Orvieto, który zaproponował godny uwagi szkic o postkolonialnych studiach Edwarda Saida. Konferencję zamknął Michele Cometa wykładem o "antropologii literackiej" wieku Goethego.

Podczas konferencji zarysowały się dwa odrębne sposoby rozumienia pojęcia "antropologia".

Uroki Sieny

Dla filologów antropologia była związane z mówieniem o Innym (często z perspektywy antropologii filozoficznej), z poszukiwaniem egzotyki (dalekiej - krajów pozaeuropejskich i bliskiej - tradycyjnych europejskich kultur ludowych), jak również próbami dość dowolnej adaptacji pojęć, które w tradycji myśli kulturoznawczej mają swoją historycznie ugruntowaną wykładnię. Przydawka "antropologiczny" sugerowała tematykę, nie niosła jednakże ze sobą określonych propozycji metodologicznych. Dla literaturoznawców perspektywa antropologiczna pozwalała na analizę innych niż dotychczas obszarów. Dla antropologów ważne było pokazanie, że użycie określenia "antropologiczny" jest wiążące metodologicznie - antropologia to nauka o bogatej historii i złożonym zapleczu teoretycznym. Rozwój antropologii to również historia rozwoju praktyk interpretacyjnych, mających na celu rozumienie ludzkiego świata, a zatem określenie "antropologiczny" nie może być jedynie inkrustacją, oznaczającą wybór pewnej problematyki. W tym rozumieniu szczególnie ważkie wydaje się spostrzeżenie Pietra Clementego, że dialog między antropologią i literaturą (a właściwie literaturoznawstwem jako dyscypliną), choć bez wątpienia jest możliwy, to nie zawsze jest przyjazny.

By nie kończyć naszej relacji w minorowym tonie, chcemy podkreślić, że o ile niekoniecznie przyjazne muszą być relacje między dyscyplinami, o tyle przyjazne bywają relacje między przedstawicielami dyscyplin. Wyraźnie można to było odczuć w Sienie, gdzie życzliwe przyjęcie spotkało nie tylko członków Associazione per gli Studi di Teoria e Storia Comparata della Letteratura, ale również autorki niniejszego szkicu. Organizatorom konferencji w Sienie chcemy niniejszym podziękować nie tylko za możliwość wysłuchania referatów i kuluarowe dyskusje, ale także za szansę prezentacji osiągnięć naszego zakładu na międzynarodowym forum.

dr Anna Gomóła
mgr Małgorzata Rygielska