W dniach 23 do 26 września 2001 w Ustroniu odbyła się międzynarodowa konferencja pod tytułem „Rationalität heute – Vorstellungen, Wandlungen, Herausforderungen”. Konferencję zorganizowali dyrektor Instytutu Filozofii Uniwersytetu Śląskiego prof. dr hab. Andrzej Kiepas oraz dr hab. Andrzej Noras przy współpracy Institut für Technologiefolgenabschätzung und Systemanalyse (ITAS) z Karlsruhe. Ponieważ konferencja zorganizowana została po raz pierwszy, organizatorzy nie określili precyzyjnie jej tytułu. Stąd podstawowym celem konferencji w płaszczyźnie problemowej było historyczne i systematyczne przedstawienie wielości ujęć racjonalności w filozofii, nauce, technice i praktyce dnia codziennego, zaś w płaszczyźnie towarzyskiej – bliższe poznanie się ludzi, którzy zajmują się problematyką racjonalności.

Konferencja rozpoczęła się od debaty plenarnej pod tytułem „Heutige Grundfragen der Rationalität”, a pierwszy wykład wygłosił Prof. Armin Grunwald (ITAS Karlsruhe). Wykład (Rationale Gestaltbarkeit von Technik oder blinde Evolution?, Racjonalna możliwość kształtowania techniki czy ślepa ewolucja) poświęcony był próbie odpowiedzi na pytanie o możliwość racjonalnego kształtowania techniki. Prof. Grunwald stwierdził, że kształtowanie to jest możliwe, wymaga jednak od ludzi uwzględnienia norm i wartości, które nie sprowadzą go do jałowych dyskusji o cele techniki. Prof. Gotthard Bechmann (ITAS Karlsruhe) w swoim referacie (Globalisierung, kulturelle Vielfalt und gesellschaftliche Rationalität, Globalizacja, wielość kulturowa a racjonalność społeczna), zaakcentował wątpliwość pojęcia racjonalności w dzisiejszych czasach. Odwołując się do rozstrzygnięć Maxa Webera i Jürgena Habermasa próbował pokazać przezwyciężenie całkowitej relatywizacji racjonalności. Prof. Gerhard Zecha (Uniwersytet w Salzburgu) w swoim wystąpieniu (Das Grundprinzip rationaler Kritik: Aus Fehlern lernen, Podstawowa zasada racjonalnej krytyki: uczyć się na błedach) koncentrował się na metodycznym postępowaniu krytyki w oparciu o pojęcie falsyfikacji krytycznego racjonalizmu Karla Poppera. Poznanie wówczas jest krytycznie racjonalne, kiedy zostanie jasno sformułowany przedmiot krytyki jak i narzędzia krytyki, a ponadto są one możliwe do sprawdzenia. Z kolei prof. Siegfried Wollgast (Uniwersytet w Dreźnie) przedstawił historyczne stanowiska dotyczące racjonalizmu i ich przemianę od siedemnastego wieku do dzisiaj (Wandel von Rationalitätsvorstellungen vom 17. Jahrhundert bis zum 20. Jahrhundert, Zmiana wyobrażeń racjonalności od 17. wieku do wieku 20.). W swoim przeglądzie prof. Wollgast zaproponował zmianę dychotomii „racjonalność – irracjonalność” przez triadę „wiara – nadzieja – miłość”. Na koniec debaty plenarnej wystąpił dr Otto Neumaier (Uniwersytet w Salzburgu), który przedstawił referat pod tytułem Aufgeklärte Aufklärung (Oświecone oświecenie). W swoim wystąpieniu skupił się przede wszystkim na przedstawieniu stanowisk filozoficznych Kanta oraz Szkoły Frankfurckiej (krytyczna teoria), aby następnie przejść do omówienia oświecenia w naszych czasach. Autor próbował pokazać granice rozumu w kontekście dzisiejszego stanu nauki i uznał, że oświecona racjonalność winna służyć postępowi poznania, a pośrednio pokojowemu współżyciu ludzi.

Po omówieniu i dyskusji konferencja prowadzona była w dwóch sekcjach. Referaty podejmowały różnorodną tematykę z zakresu racjonalności i powodowały dyskusję, tak, iż trudno przedstawić ją w szczegółach. Wystarczyć więc musi krótkie omówienie obrad w sekcjach. W sekcji pierwszej „Rationalität – Tradition und heutige Probleme” (Racjonalność – tradycja a dzisiejsze problemy) wystąpili najpierw prof. Gerhard Banse (ITAS Karlsruhe), który wygłosił referat na temat Umgang mit Ungewissheit (Obcowanie z niepewnością), a następnie prof. Andrzej Kiepas (Uniwersytet Śląski), mówiący o relacji między racjonalnością a odpowiedzialnością nauki i techniki w dobie globalizacji (Rationalität und Verantwortung von Wissenschaft und Technik in der Zeit der Globalisierung, Racjonalność i odpowiedzialność nauki i techniki w czasach globalizacji). Ponadto w seksji tej, obok współczesnych zagadnień pojawiła się grupa zagadnień historycznych. W swoim wystąpieniu dr Dariusz Olesiński (Uniwersytet Śląski) mówił o antycznej racjonalności w filozofii Platona, Arystotelesa i Plotyna, zaś mgr Piotr Warych (Uniwersytet w Poznaniu) o racjonalności chińskiej w kontekście racjonalności zachodniej. Prof. Bolesław Andrzejewski przedstawił model racjonalności Ernsta Cassirera, podczas gdy dr hab. Andrzej Noras przedstawił racjonalność w ujęciu twórcy fenomenologii, Edmunda Husserla. Wreszcie dr Grażyna Żurowska-Krakowska (UMCS) mówiła o postmodernizmie w kontekście racjonalizmu.

W sekcji drugiej „Rationalität – normative Grundlagen und epistemologische Aspekte” (Racjonalność – normatywne podstawy a epistemologiczne aspekty) przedmiotem dyskusji były teoretycznopoznawcze założenia poznania racjonalnego. Prof. Lech Ostasz (Uniwersytet w Olsztynie) mówił na temat pojęcia intencjonalności, zaś doc. dr Heinrich Ganthaler (Uniwersytet w Salzburgu) racjonalnego ugruntowania zdań moralnych. Dr Matthias Gutmann (Uniwersytet w Marburgu) przedstawił wieloznaczne rozumienie racjonalności hermeneutycznej, zaś dr Marek Perek (WSP w Częstochowie) mówił o granicach racjonalności w nauce, a dr W. Czajkowski (Politechnika Śląska) o racjonalności indywidualnej i zbiorowej. Dr Gabriela Besler (Uniwersytet Śląski) przedstawiła racjonalność w filozofii arystetelesow-skotomistycznej, natomiast mgr Monika Bekoova (Uniwersytet w Bańskiej Bystrzycy) opisała homo oeconomicus z perspektywy różnych typów kultury. Ponadto mgr Piotr Nowak (Uniwersytet w Poznaniu) mówił o konieczności myślenia (rozumu) w kontekście przyrody, a dr Käthe Friedrich (Uniwersytet Techniczny w Cottbus) o relacji między obrazem człowieka a multimediami. Na uwagę zasługuje ponadto wystąpienie prof. Wiesława Sztumskiego (Uniwersytet Śląski), który w referacie Wozu Rationalität? (Po cóż racjonalność?) dokonał krytyki czasów obecnych z perspektywy racjonalizmu. Profesor Sztumski skrytykował globalny cel ludzkości, który brzmi: „wzbogacić się i przeżyć”, w którym zawarty jest prymat „mieć” przed „być”.

Konferencja ukazała konieczność organizowania dalszych spotkań. Jednocześnie zarówno uczestnicy, jak i organizatorzy stwierdzili, że temat nie powinien być sformułowany tak szeroko. Dlatego też następne spotkanie poświęcone ma być zagadnieniu „Racjonalność i etyka”.

INSTYTUT FILOZOFII UŚ