W numerze 9/1998 miesięcznika Forum Akademickie ukazał się ciekawy artykuł prof. A. K. Wróblewskiego, wiceprzewodniczącego Komitetu Badań Naukowych, zawierający oficjalny ranking polskich uczelni w oparciu o publikacje w renomowanych czasopismach międzynarodowych oraz ich cytowania. Dane te nie zostały jednak "ujawnione" po raz pierwszy w Polsce, jak anonsuje Autor: podobna klasyfikacja uniwersytetów prezentowana była już dwukrotnie na łamach GU (nr 10, 1996; nr 10, 1997). Znam też podobne zestawienie opublikowane niedawno (nr 291/1997) w krakowskim Dzienniku Polskim.

Oceny i klasyfikacje tego typu bazują na informacjach zaczerpniętych z interdyscyplinarnych rejestrów Filadelfijskiego Instytutu Informacji Naukowej (ISI), przede wszystkim prestiżowego Science Citation Index (SCI) oraz Social Science Citation Index (SSCI). KBN wykorzystuje natomiast specjalną bazą danych National Citation Report-Poland (NCR), opracowywaną na zamówienie przez ISI i będąca statystycznym podsumowaniem danych z wszystkich filadelfijskich indeksów cytowań. NCR - Poland stanowi zbiór opisów wszystkich publikacji autorów bądź współautorów, którzy podali, że ich instytucja macierzysta mieści się w Polsce. Baza ta została bliżej przedstawiona czytelnikom GU przez prof. A. K. Wróblewskiego w nr 6 z bieżącego roku.

Dla celów analizy naukometrycznej jednostek organizacyjnych naszej uczelni (patrz GU 10/1997) zakupiono w Ośrodku Przetwarzania Informacji "elektroniczną teczkę" Uniwersytetu Śląskiego - zbiór dokumentacyjny NCR, obejmujący 1909 artykułów z lat 1980-1996 z afiliacją do UŚ. Pierwsze sumaryczne zestawienia liczby publikacji i ich cytowań w poszczególnych latach przedstawiono poniżej na wykresach, ale należy pamiętać, że dane za rok ostatni są zaniżone z powodu nieuwzględnienia w NCR prac przechodzących "poślizgiem" na rok kolejny. Co więcej, również prenumerata SCI i SSCI przez Bibliotekę UŚ stwarza dogodną sytuację do śledzenia ewolucji naszej uczelni na tle innych ośrodków naukowych. Wszystko to pozwala na bardziej wnikliwe niż poprzednio przyjrzenie się, jak wyglądała aktywność naukowa UŚ w ostatnich latach.

Klasyfikacja uniwersytetów (łącznie z szkołami pedagogicznymi), przedstawiona w Forum Akademickim, opiera się nie tylko na liczbie publikacji z lat 1991-1995, ale i liczbie cytowań z tego okresu, przypadających na jednego nauczyciela akademickiego. Ta precyzja kryteriów wybitnie odróżnia omawiany ranking od tego publikowanego corocznie przez tygodnik Wprost.

Jak można łatwo przewidzieć, miejsce UŚ w tym rankingu efektywności badawczej nie jest zbyt wysokie: dziewiąte w grupie 22 ocenianych uczelni. Z uniwersytetów wyprzedzamy tylko Uniwersytet w Białymstoku, Uniwersytet Opolski i Uniwersytet Szczeciński, a nasze wyniki są dwa razy gorsze niż np. ośrodka toruńskiego czy lubelskiego. Wielu badaczy z UŚ nie wykazuje na polu międzynarodowym żadnej aktywności, co następnie rzutuje na znikome szanse awansów na wyższy stopień naukowy, nie mówiąc o tytule profesorskim. Dobitnie pisał o tym niedawno w GU prof. J. Wódz. Nic dziwnego, że dla niektórych profesorów naszej uczelni wszelkie rankingi i kategoryzacje są niepotrzebną zabawą pochłaniająca moc(? !) czasu i pieniędzy, jak też przyczyną postępującej frustracji - wystarczy zajrzeć do polemicznego artykułu prof. Z. Żmigrodzkiego w Forum Akademickim nr 10/1998.

Najprostszy wskaźnik naukometryczny - absolutna liczba publikacji zarejestrowanych w SCI - dokumentował identyczne miejsce UŚ w klasyfikacji uniwersytetów... 2 lata temu (patrz GU nr 6/ 1996). Analiza efektywności prac kadry naukowej wymaga informacji o aktualnym stanie zatrudnienia w ocenianych jednostkach, jak też zdefiniowania które osoby w uczelniach uznajemy za uczestniczące w badaniach (czy również pracowników dydaktycznych? ). Nie rozstrzygają tego także nowe przepisy KBN dotyczące przyznawania kategorii placówkom naukowym na podstawie efektywności ich badań. Porównując uniwersytety w 1997 roku, ograniczyłem się zatem ponownie do najbardziej konwencjonalnego i łatwego do wyszukania wskaźnika - liczby publikacji w klasowych czasopismach (3300 w SCI, 1400 w SSCI, 7700 w NCR), nawet jeśli zależy on w dużej mierze od wielkości uczelni. Chodzi mi przede wszystkim o sprawdzenie w jakim stopniu pozycja UŚ uległa zmianie od 1995 r.

Rok temu sygnalizowałem, że ranga dorobku naukowego górnośląskiej Alma Mater wyraźnie wzrasta na przestrzeni ostatnich lat, czym pozytywnie różni się ona od wielu innych uniwersytetów. Jednoznacznie widać to w przypadku bardzo wiarygodnych danych dla szeroko rozumianych nauk ścisłych. Rok 1997 był bowiem rokiem rekordowym, na pewno najlepszym w całej historii UŚ: liczba publikacji zarejestrowanych w SCI powiększyła się z 137 aż do 172. Nasz udział w puli ogólnopolskiej przekroczył 2, 5 %. Na ten sukces złożył się przede wszystkim dorobek fizyków i chemików z Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Wydziału Techniki, ale też ciągle rosnąca aktywność Wydziału Nauk o Ziemi. Jak można oczekiwać, wyraźnie poprawiliśmy nasze notowania wśród uniwersytetów, plasując się na szóstym(!) miejscu z dorobkiem prawie takim samym jak piąty Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej. Co ważniejsze, UŚ jest jedynym ośrodkiem wykazującym konsekwentny trend wzrostowy od kryzysowego roku 1993, kiedy to dorobek międzynarodowy naszej uczelni tworzyło 75 prac (1, 4 % zbioru krajowego).

Podobnie optymistyczne wnioski płyną z NCR-Poland, rejestru uwzględniającego całość nauki uniwersyteckiej, a więc łącznie z jej częścią społeczną i humanistyczną (o ich kondycji poniżej). Choć tempo naszej "produkcji" na poziomie międzynarodowym wykazuje pewne fluktuacje z roku na rok, to jednak w skali pięciolatek 1991-1995 i 1993-1997 wzrost wynosi co najmniej 20 %. Prawie stały poziom zatrudnienia nauczycieli akademickich sprawia, że mniej więcej o tyle też polepszyła się nasza efektywność publikowania. Dotyczy to również ważności prac i ich akceptacji przez światową społeczność, co manifestuje się od 1991 r. niezmiennie rosnącą liczbą cytowań, w tempie zbliżonym do średniego w skali wszystkich uniwersytetów.

W sumie można oczekiwać poprawienia pozycji UŚ w kolejnym naukometrycznym rankingu uniwersyteckim. Utrzymanie tak wysokiej dynamiki rozwoju będzie jednak bardzo trudne. Dane o publikacjach z rejestrów ISI za pierwsze półrocze 1998 r. są bowiem mniej imponujące, ale tego pozytywnego trendu nie można (chyba? ) już odwrócić.

Struktura dziedzinowa baz ISI tak silnie preferuje nauki przyrodnicze i techniczne, że to poziom ich osiągnięć kształtuje statystyczny wizerunek uczelni. W przypadku SSCI, a zwłaszcza rejestru dla humanistyki (Arts & Humanities Citation Index, AHCI; tylko 1100 indeksowanych periodyków) operujemy bowiem zbiorami danych co najmniej 30-krotnie mniejszymi niż w SCI (por. klasyfikacja uniwersytetów na podstawie SSCI w GU 10/1997). Jest to układ bardzo korzystny dla UŚ wobec dynamicznego rozwoju nauk ścisłych w ostatnich 4 latach. Należy bowiem podkreślić, że nie ma naukometrycznych podstaw do sformułowania podobnych opinii odnośnie nauk społecznych i prawnych. W latach 1996-1997 ukazały się jedynie 2 prace z UŚ w indeksowanych czasopismach, a wkład do puli krajowej zmniejszył się z 1, 14 % w latach 1991-1995 (w sumie 11 publikacji) do 1, 07 % w latach 1993-1997 (9 publikacji). Plasuje to UŚ od lat na jednym z końcowych miejsc wśród uniwersytetów. Liczba zarejestrowanych polskich prac w SSCI zmniejszyła się w porównywanych pięciolatkach z 964 do 841, a zatem regres ma charakter ogólnopolski. Mało pociechą jest również fakt, że dawniej sytuacja była jeszcze gorsza - w latach 1988-1992 udział UŚ nie przekraczał 0, 8 %.

Wszelkie wnioski na podstawie AHCI są jeszcze mniej wiarygodne, zwłaszcza, że część indeksowanych czasopism (w tym Pamiętnik Literacki) nie podaje w ogóle adresów autorów. Rejestr ten dostępny jest w Polsce jedynie w Bibliotece JAGIELLOŃSKIEJ i to dopiero od rocznika 1994. Udokumentowany polski zbiór publikacji za okres 1994-IV. 1998 wynosi zaledwie 382, a dorobek UŚ (7 prac) stanowi nieco ponad 1, 8 %. W NCR jest zarejestrowanych 13 prac z kręgu nauk filologicznych z lat 1980-1993, a więc aktywność międzynarodowa daje obecnie znacznie większe efekty publikacyjne. Tym niemniej - wydaje się, że i od naszych humanistów można oczekiwać bardziej znaczącej progresji, przynajmniej do poziomu osiągniętego ostatnio przez przedstawicieli nauk ścisłych.

Oczywiście, sytuacja jest bardzo zróżnicowana w obrębie uogólnionych działów nauki. Baza NCR-Poland umożliwia zweryfikowanie aktualnej pozycji UŚ w Polsce i na świecie oraz trendu zmian aż w 105 dyscyplinach, a więc miarodajnie porównywać dorobek np. fizyków i filozofów. O tak wyodrębnionych silnych i słabych punktach nauki na naszej uczelni już wkrótce, w kolejnej prezentacji wyników naukometrycznego monitoringu naszej uczelni. I co ważne: wprowadzony w tym roku przez KBN parametryczny system oceny merytorycznej jednostek naukowych jako podstawy kategoryzacji stawia tego typu pionierskie przedsięwzięcia w zupełnie nowym świetle. I tym też Uniwersytet Śląski różni się od innych uczelni.

*W odróżnieniu od lat poprzednich - z wyłączeniem dorobku Uniwersytetu w Białymstoku (50 publikacji)

*wspólne artykuły przypisano każdej jednostce organizacyjnej