Od XVIII wieku Górny Śląsk staje się miejscem powstawania licznych kolonii żydowskich. Oczywiście, tak jak miało to miejsce przez wieki ich koegzystencji w Europie, osiedlali się głównie w większych skupiskach miejskich, które już wówczas stawały się ośrodkami rzemiosła i rodzącego się przemysłu. Operatywni i zaradni Żydzi mieli więc szansę rozwoju ekonomicznego. Częste zmiany lokalizacji inwestycji przemysłowych na Górnym Śląsku, podejmowane przez rządy pruskie, doprowadzały do lokalnych migracji ludności, a także ostatecznie do sukcesywnego wyspecjalizowania się poszczególnych zawodów wykonywanych przez żydów. Chociaż na początku XIX w. liczba osób wyznania mojżeszowego na obszarze górnośląskim nie uległa zmianie w porównaniu z drugą połową XVIII wieku, społeczeństwo żydowskie ulegało głębokiej przemianie. Trzeba pamiętać o tym, że ludność żydowska na Śląsku znacznie różniła się od tej mieszkającej na obszarze Polski, a później innych obszarów rozbiorowych.

Pod wpływem Haskali byli oni znacznie bardziej zasymilowani. Częściej posługiwali się językiem niemieckim niż jidysz, nawet ich strój wskazywał na dużą łączność z tradycjami Europy Zachodniej.¹ Trzeba pamiętać także o tym, że wraz z rozwojem przemysłu przybywały na Górny Śląsk jednostki wykwalifikowane, niejednokrotnie posiadające wykształcenie wyższe, co pozwalało im na objęcie stanowisk w administracji, zarządach fabryk czy bankach. Rozwój górnictwa kruszcowego i węglowego już w pierwszej połowie XIX w. spowodował wzrost osadnictwa w miastach, ale także wsiach podmiejskich, gdzie lokowane były kopalnie. Górny Śląsk stał się atrakcyjny dla wyznawców judaizmu.

Pierwsza samodzielna gmina żydowska utworzona została w Katowicach dopiero w 1865 roku, kiedy to po paroletnich staraniach powiodło się odłączenie od gminy mysłowickiej. Mniejszość żydowska stanowiła wówczas około 13% mieszkańców miasta i od 1862 roku posiadała już zaprojektowaną przez Ignacego Grunfelda synagogę. Była ona jednak niewystarczająca, zarówno ze względu na zbyt małe rozmiary (mogła pomieścić tylko 320 osób), jak i różnice religijne pomiędzy "berlinerami" a konserwatystami. W 1890 roku wystosowano więc petycję, podpisaną przez 175 zwolenników Haskali, z prośbą o zgodę na budowę "nowej synagogi w stylu niemieckim"². Aprobatę uzyskano jeszcze w tym samym roku i wkrótce potem inicjatorzy budowy nowego obiektu zakupili ze składek własnych parcelę w centrum miasta przy ulicy Augusta Schneidera. Miała ona powierzchnię 4500 m2, w tym miejscu planowano bowiem także budowę łaźni rytualnej, piekarni chleba macowego i rzeźni. W 1896 roku rabin katowicki Salomon Wiener położył kamień węgielny pod budowę synagogi. Głównym architektem został Ignacy Grunfeld - syn projektanta Starej Synagogi. Ponieważ większość żydów reformowanych w Katowicach pochodziła z Niemiec, można było się spodziewać, że ich życzeniem będzie przeniesienie wzorów architektonicznych pojawiających się w synagogach postępowych w Rzeszy. Za przykład miała służyć przede wszystkim synagoga berlińska ale także synagoga reformowana z Bohum i przepiękny neogotycki budynek w Opawie.

Wielka lub Główna Synagoga - jak zwali swój tempel katowiccy maskilim - zbudowana została zgodnie ze wspomnianym kanonem obowiązującym w architekturze synagog postępowych. Jej styl jest z założenia niejednorodny, łączy w sobie elementy pochodzące z europejskich wzorów i detale mauretańskie. Szczególnie efektownie prezentowały się formy późno gotyckie - piękne, ogromne okna ozdobione koronkowymi maswerkami, naczółki zwieńczone strzelistymi wieżyczkami.

Pod koniec XIX wieku styl gotycki zaczął bowiem wyraźnie powracać do łask w architekturze. Co ciekawe, Żydzi od wieków stronili od inspiracji gotykiem, ponieważ zbyt jednoznacznie kojarzył się im z budownictwem kościelnym. Tymczasem synagogi reformowane odkrywają ten styl jakby na nowo. Gotycyzm miał wyrażać dawność, starożytność, odnosić się do wielowiekowej tradycji żydowskiego osadnictwa w Europie i podkreślać współuczestnictwo w tworzeniu europejskiej kultury³ Najbardziej efektownym elementem była bez wątpienia ogromna kopuła umieszczona nad salą modlitewną. Podobnie jak synagoga w Berlinie miała ona żebrową konstrukcję, a na jej szczycie umieszczona została dodatkowo latarnia. Pomysł kopuły zainspirowany został najprawdopodobniej wzorami zaczerpniętymi z niemieckiego renesansu.

Prostokątny przedsionek w katowickiej synagodze został znacznie rozbudowany i wydłużony w stosunku do bryły budynku (tak, by mógł pomieścić szatnię, pokój ślubny, kancelarię), przez co synagoga zyskała jeszcze bardziej monumentalne kształty. Dodatkowo umieszczono nad nim (na skrzydłach) mniejsze kopułki.

Synagoga otwarta została tradycyjnie w święto Rosz ha - Szana 12.X.1900 r. i odtąd stała się miejscem spotkań nie tylko religijnych, ale także politycznych. W Katowicach bardzo prężnie rozwijał się bowiem ruch syjonistyczny i asymilacyjny - nowy budynek służył więc jako sala zebrań i odbyła się w nim nawet część konferencji podczas Światowego Kongresu Syjonistów w 1901 r. Sala modlitewna mogła pomieścić ponad 1000 osób, 670 miejsc przewidziano dla mężczyzn a 450 dla kobiet⁴, chociaż tradycyjna separacja istniała już tylko w teorii. Synagoga zburzona została w pierwszych dniach okupacji niemieckiej.

Autorka artykułu jest studentką IV roku MISH oraz Akademii Artes Liberales. Przedstawiony materiał stanowi fragment pracy rocznej: Architektura synagog reformowanych w Polsce - w poszukiwaniu źródeł i inspiracji, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Chojeckiej.

Przypisy:
¹ W. Jaworski, "Ludność żydowska na obszarze późniejszego województwa śląskiego 1922-1939", Katowice 1986b str. 13.
² A. namysło "The religious life of Katowice Jews In the Inter - War Period" Jews in Silesia, red. M. Wodziński, J. Spyra, Kraków 2001, s. 131.
³ Ibidem s. 131
⁴ Ibidem s. 126