Współczesne teatry, zwłaszcza z mniejszych ośrodków, coraz częściej angażują się w życie lokalnych społeczności. W świecie, w którym dużą rolę odgrywają procesy globalizacji, okazują się istotnym elementem w budowaniu tożsamości wspólnoty, miejsca czy regionu, w pewnym sensie wpisując się w odżywające ideologie narodowościowe.

Tatjana Lazorčáková (Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu, Republika Czeska) i Daniel Warmuz (Uniwersytet Jagielloński)

Twórcy nie tylko podejmują tematy związane z kulturową i etniczną tożsamością miejsca, ale również wprowadzają do teatru problematykę społeczną, ekonomiczną czy polityczną. Tym samym spektakle stają się formą wypowiedzi dla mniejszości etnicznych i narodowych, teatry udzielają głosu grupom marginalizowanym ze względów ekonomicznych czy społecznych. Teatr związany z miejscem zaczyna odgrywać istotną rolę, którą można określić mianem „medium historii lokalnych”.

Szeroko rozumianej lokalności i związkom teatru z miejscem, w którym funkcjonuje, była poświęcona międzynarodowa konferencja naukowa „Teatr historii lokalnych w Europie Środkowej”. Jej organizatorem był Zakład Teatru i Dramatu Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego wraz z partnerami: Instytutem Wiedzy Filmowej i Teatralnej Słowackiego Instytutu Nauk, Katedrą Studiów Teatralnych, Filmowych i Medialnych Uniwersytetu im. Palackiego w Ołomuńcu oraz Węgierskim Muzeum i Instytutem Teatru w Budapeszcie. Konferencję finansowo wsparł Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki.

Wśród zaproszonych gości znaleźli się naukowcy reprezentujący wszystkie kraje Grupy Wyszehradzkiej, okazuje się bowiem, że lokalność jest w Europie Środkowej tematem ciągle aktualnym, z jednej strony – ze względu na specyficzne położenie geograficzne, niejako na peryferiach Europy Zachodniej, z drugiej – w wyniku przetasowań historycznych i politycznych – w krajach tych żyją mniejszości narodowe i etniczne, które w dalszym ciągu pielęgnują własną kulturę i tradycję i coraz częściej stają się obiektem zainteresowania teatru. Teatralnemu stematyzowaniu obecności Romów i Hucułów w społeczeństwie słowackim poświęcili swoje referaty mgr Daniel Warmuz z Uniwersytetu Jagiellońskiego i dr Miron Pukan z Uniwersytetu w Preszowie. Problem wielokulturowości podjął w swoim wystąpieniu również Attila Szabó z Węgierskiego Muzeum i Instytutu Teatru, który omówił strategie teatralnego zaangażowania pamięci zbiorowej jako środka pogodzenia się z przeszłością w wielokulturowym rumuńskim mieście Târgu Mureş.

Kraje naszego regionu łączy podobna przeszłość, związana z przynależnością do bloku państw komunistycznych, a później z przemianami towarzyszącymi transformacji ustrojowej. Przejście do gospodarki rynkowej spowodowało nie tylko polityczne, ale również kulturalne i społeczne zmiany: zderzenie narodowych kultur z kulturą globalną postawiło w nowym świetle problem lokalnej tożsamości. Performowaniu lokalności w kontekście globalizacji i mediatyzacji życia było poświęcone wystąpienie dr Ewy Bal z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przez dwa dni kulturoznawcy, krytycy i badacze teatru omawiali spektakle i inicjatywy teatralne, które wykorzystują specyfikę miejsca, modyfikują historie zastane, próbując przywrócić pamięć ludzi i społeczności, zwłaszcza że teatr – jak się okazuje – doskonale sprawdza się w roli archiwum alternatywnego dla archiwów oficjalnych i dominujących wersji historii. Dr hab. Magdalena Gołaczyńska z Uniwersytetu Wrocławskiego i mgr Kama Pawlicka z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego podjęły temat Legnicy jako miasta z wielokulturową przeszłością, zaś mgr Małgorzata Andrzejak-Nowara z Uniwersytetu Opolskiego omówiła spektakl Dwanaście stacji w reżyserii Mikołaja Grabowskiego, którego bohaterami są mieszkający w Opolu Kresowiacy. Doc. dr Tatjana Lazorčáková z Uniwersytetu im. Palackiego w Ołomuńcu swoje wystąpienie poświęciła przedstawieniom, które w warstwie narracji zawierają elementy świadczące o specyfice górniczej Ostrawy: charakterystyczną gwarę, piosenki czy bohaterów. W sposobie portretowania ostrawskiej „małej ojczyzny” nietrudno odnaleźć wiele elementów wspólnych z kreowaną na scenie tożsamością kulturową Górnego Śląska. Temu zagadnieniu były poświęcone aż trzy wystąpienia (dr Doroty Fox, mgr Anety Głowackiej i Poli Sobaś-Mikołajczyk).

Osobną grupę stanowiły referaty, które prezentowały teatry współpracujące z osobami marginalizowanymi w społeczeństwie ze względu na upośledzenie mentalne, pokazując ich duży potencjał wspólnototwórczy i wpływ na tworzenie specyfiki miejsca (m.in. wystąpienia dr Eleny Knopovej i Miroslava Ballaya z Instytutu Sztuki Teatralnej i Filmowej SAV). Nie można wreszcie pominąć wystąpień, które temat lokalności w teatrze opatrzyły interesującym metakomentarzem (m.in. referat dr hab. prof. AP Anny Sobieckiej z Akademii Pomorskiej w Słupsku o teatralnym remiksowaniu historii jako wariancie historii lokalnych i dr hab. prof. UŁ Małgorzaty Leyko z Uniwersytetu Łódzkiego o teatralizacjach historii lokalnych).

Pokłosiem katowickiego spotkania będzie publikacja.