Dominującym akcentem działań pracowników Zakładu Arteterapii (Wydział Pedagogiki i Psychologii UŚ) jest muzyka. W powiązaniu z pozostałymi dziedzinami sztuki stanowi inspirację dla wielu zróżnicowanych organizacyjnie i tematycznie projektów artystyczno-naukowych. Jej niezaprzeczalne walory estetyczne, edukacyjne i terapeutyczne wyzwoliły pomysły, które z zapałem, ale też z dużym wysiłkiem wielu osób zrealizowano w postaci projektów artystyczno-naukowych 1).
Owe działania skierowano na najbardziej chłonną i wrażliwą grupę społeczną, czyli dzieci i młodzież, angażując w nie artystów, ludzi nauki, terapeutów i nauczycieli. Czynny udział uczniów różnych szkół, osób z obniżoną sprawnością ruchową i psychoruchową, dzieci i młodzieży o wybitnych uzdolnieniach oraz dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych sprawił, że owe działania integrowały zróżnicowane, ale współdziałające ze sobą środowiska, przyczyniając się jednocześnie do popularyzacji muzyki o wysokim poziomie artystycznym w wykonaniu zarówno amatorów jak i profesjonalistów. W tle tych potrzeb edukacyjnych i kulturowych pracownicy Zakładu Arteterapii przeprowadzili już kilka projektów, będących formą działań na rzecz dzieci i młodzieży.
Realizacja projektu artystyczno-naukowego pn.: Kultura a integracja - sztuka wobec niepełnosprawności związana z zakończeniem Roku Osób Niepełnosprawnych (2-4 grudzień 2003) przyjęła niekonwencjonalną formułę organizacyjną 2) . W jej ramach odbyło się sympozjum naukowe, warsztaty dla nauczycieli, prezentacje artystyczne dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz dzieci i młodzieży o wysokich uzdolnieniach, w postaci:
Owe prezentacje oddawały efekty pracy znakomitych pedagogów, animatorów kultury i terapeutów, będąc rzadką okazją do ilustracji zaprezentowanych referatów naukowych obejmujących tematykę terapii przez sztukę 3). Głównym celem realizacji tego projektu było ukazanie zarówno terapeutycznego wpływu sztuki i twórczości artystycznej na jakość życia osób niepełnosprawnych jak i podkreślenie możliwości integracji tych osób ze środowiskiem za pośrednictwem wspólnej aktywności artystycznej.
Przywołując myśl z początku tego opracowania należy szczególnie podkreślić rolę muzyki w całym przedsięwzięciu. Wysłuchano bowiem kilku koncertów prowadzonych przez prof. dr hab. Mirosławę Knapik a podczas innych prezentacji artystycznych muzyka była albo źródłem ich inspiracji albo im towarzyszyła. W ciągu tych szczególnych trzech dni rozbrzmiewała w wykonaniu Antoniego Brożka - fortepian, Anny Rossy - fortepian i śpiew, Estery Sławińskiej - sopran z akompaniamentem fortepianowym Anny Lasek, zespołu "Murmurando" z ZSS w Mysłowicach przygotowanego przez mgr Edytę Gryboś - Zabrzeńską oraz Kwartetu Smyczkowego z klasy mgr Krzysztofa Batoga, Kwintetu Instrumentów Dętych Blaszanych z klasy mgr Pawła Waloszczyka (oba zespoły ze OSM I i II st. w Bytomiu) oraz Sylwestra Szwedy - gitara i śpiew.
Inicjatywa pracowników Zakładu Arteterapii 4) (kierowanego przez prof. dr hab. Mirosławę Knapik, artystę muzyka, znakomitego dyrygenta chóralnego, animatorkę życia kulturalnego, cenioną propagatorkę muzyki, będącą m. in. inicjatorką cyklicznych koncertów dla dzieci i młodzieży Dziecięce Spotkania Muzyczne realizowanych od 1996 roku przez POSM II st. im K. Szymanowskiego w Katowicach, także cyklu koncertów integracyjnych Barwy i formy muzyki, adresowanych przede wszystkim do dzieci o nieharmonijnym rozwoju, wykonywanych przez studentów katowickiej Akademii Muzycznej Wydziału Kompozycji, Interpretacji, Edukacji i Jazzu a także studentów Wydziału Wokalno-Instrumentalnego, pełniącą funkcję dyrektora artystycznego Ogólnopolskiego Festiwalu Kolęd i Pastorałek, jednego z największych przedsięwzięć tego typu na mapie kulturalnej kraju., istniejącego już od 11 lat) szczególnie wspierana była współpracą prof. zw. dr. hab. Jana Malickiego, dyrektora Biblioteki Śląskiej, który oprócz wybitnych osiągnięć naukowych znany jest z pracy i zaangażowania na rzecz dzieci i młodzieży. Zaś kierowany przez niego zespół osób, a wśród nich mgr Marek Blaut, kierownik Działu Administracyjno-Organizacyjnego, mgr Zdzisław Grzybowski, kierownik Działu Poligraficzno-Wydawniczego BŚ oraz Tomasz Kowalski, operator sprzętu poligraficznego, pomagali nam w każdym z tych projektów profesjonalnie i z życzliwością. Poparcie w postaci patronatu honorowego Wojewody Śląskiego Lechosława Jarzębskiego, Marszałka Województwa Śląskiego Michała Czarskiego oraz JM Rektora UŚ prof. dr hab. Janusza Janeczka sprawiło, że zarówno organizatorzy jak i uczestnicy zauważyli wysoką rangę tego projektu wśród innych, ówczesnych działań w naszym regionie.
Korzystając z dotychczasowych doświadczeń pracownicy Zakładu Arteterapii podjęli się, również we współpracy z Biblioteką Śląską, realizacji następnego projektu artystyczno-naukowego pt. Dziecko w kulturze europejskiej, na który złożyły się dwie konferencje o przyjętej już, sprawdzonej wcześniej formule organizacyjnej. Pierwsza odbyła się w dniach 17-19 maja 2004, druga 2-3 grudnia 2004. W ich programie były więc koncerty, wystawy, warsztaty, spotkania artystyczne oraz prezentacje naukowe, poświęcone edukacji i wychowaniu przez sztukę, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i dorastania. Miejsce dziecka w kulturze europejskiej, sztuka dziecka i sztuka dla dziecka rozpatrywane były w aspekcie pedagogicznym, psychologicznym, estetycznym i kulturowym, ponieważ "interesuje nas dziecko jako podmiot, twórca i odbiorca działań artystyczno-kulturalnych oraz warunki bądź ograniczenia procesu twórczego rozwoju, uznawania czy przyjmowania wartości i współtworzenia kultury" 5). Oprócz omawianych zagadnień naukowych zaprezentowano osiągnięcia dzieci i ich opiekunów, w postaci prezentacji artystycznych ze świadomością, że jest to jedna z możliwości współtworzenia kultury polskiej, wpisującej się w dorobek kultury europejskiej. Można byłoby zarzucić takiemu rozumowaniu, że przypisuje się dziecięcym wytworom i wykonaniom artystycznym zbyt dużą wagę i że kultura tworzona jest tylko przez dojrzałych twórców. Jednak po głębszej refleksji musimy przyznać, że podstawy obcowania z kulturą i jej tworzenia zdobywa się w dzieciństwie. Ten okres bowiem w rozwoju człowieka pełni rolę zasadniczą w nabywaniu umiejętności, wiedzy, kształtowaniu postaw wobec świata i ludzi.
W maju 2003 roku w czasie drugiej edycji projektu prezentowali swoje umiejętności uczniowie POSM im. K. Szymanowskiego w Katowicach z klas dr Krzysztofa Jaguszewskiego, mgr Aleksandry Maciejczyk (partia fortepianu mgr Sabina Balczarczyk), mgr Anny Szczepańskiej i mgr Ewy Nowak oraz ze Społecznego Ogniska Muzycznego z Mysłowic z klas mgr Teresy Chołołowicz, mgr Izabeli Makarowskiej, mgr Joanny Bliwert - Hoderny oraz mgr Piotra Łazowskiego. Koncerty te były momentem refleksji dla osób uczestniczących w konferencji, niekłamaną przyjemnością słuchania muzyki na żywo tym bardziej, że wykonawcami byli młodzi, uczący się jeszcze artyści.
Muzyka tworzyła warstwę nastrojową w prezentacjach teatralnych, a więc w pantomimie z udziałem dzieci niesłyszących ze Szkoły Podstawowej nr 13 z Rudy Śl. pt. "Dedal i Ikar", w przedstawieniu pt. "Na dźwiękach słonecznego blasku" uczniów klasy I c ze Szkoły Podstawowej nr 16 z Rudy Śląskiej oraz w przedstawieniu Szkolnego Teatru Niezależnego z Katolickiej Szkoły Podstawowej w Katowicach.
W grudniowej edycji projektu Dziecko w kulturze europejskiej poza stałymi elementami, na uwagę zasługuje fakt wydzielenia sekcji poświęconej tematyce edukacyjnych aspektów kultury muzycznej dzieci i młodzieży. Świadczy to o zainteresowaniu rozwojem i kształceniem muzycznym dzieci wśród pedagogów i badaczy. Oprócz rozważań i dyskusji naukowych, warsztatów terapeutycznych i muzycznych znaczące miejsce w programie miała muzyka. Chór POSM II st. im. K Szymanowskiego pod dyr. Mirosławy Knapik, Kwartet Fletowy przygotowany przez mgr Małgorzatę Komorowską oraz Zespół Rytmiki pracujący pod kierunkiem mgr Ewy Nowak i mgr Anny Szczepańskiej (z tej samej placówki), zapewnił słuchaczom, a wśród nich dzieciom ze środowisk zaniedbanych i dzieciom niepełnosprawnym, niezapomniane wrażenia i doznania. Koncert zaś w wykonaniu Kwartetu Smyczkowego OSM I i II st. w Bytomiu kierowanego przez mgr Krzysztofa Batoga dla studentów, nauczycieli, pedagogów i terapeutów przyjęto z dużym zainteresowaniem i sympatią.
Prezentacja wokalno-ruchowa (Przedszkole nr 40 Ruda Śl.), przygotowana przez mgr Herminę Ogiermann, oparta na muzyce J. Strausa była interesującą propozycją wykorzystania naturalnych walorów muzyki dla rozwijania estetyki i rytmiczności ruchu dzieci przedszkolnych. Muzyka grecka natomiast zainspirowała taniec Zespołu Dzieci Niedosłyszących (Szkoła Podstawowa nr 37 w Katowicach) pod kierunkiem mgr Grażyny Kondzielnik, dowodząc możliwości terapeutycznych samej muzyki. Podobne wrażenia wywołała prezentacja taneczna pt. Ekspresja emocji wykonana przez uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej PSOUU w Chorzowie oraz zespołu "Błyskawica" z Domu Kultury w Chorzowie Starym, przygotowana przez mgr Aleksandrę Borowiecką. Te piękne doznania, których doświadczyliśmy w kontakcie z wykonawcami potwierdzają możliwości uczniów w przekraczaniu granic "niemożliwego". Pomijając główne założenia opisanych tu zdarzeń w formie projektów naukowo - artystycznych inicjatywa ta powinna skłonić do refleksji animatorów kultury, nauczycieli, pedagogów i psychologów nad kondycją współczesnej edukacji artystycznej i kulturalnej, oraz dotychczasowych osiągnięć w dziedzinie optymalizacji rozwoju dziecka we współczesnym, intensywnie zmieniającym się świecie. Jest to odpowiedź na ogromne zapotrzebowanie sygnalizowane przez specjalistów w zakresie wykorzystywania walorów sztuki w edukacji i terapii. Artystyczna muzyka natomiast czeka ciągle na jej ponowne odkrycie, szczególnie dla naszych współczesnych, "telewizyjnych" i "komputerowych" dzieci.
Wiesława Aleksandra Sacher
1) Założeniem tych projektów jest połączenie działań artystycznych, naukowych, w formie koncertów w wykonaniu artystów amatorów i profesjonalistów, sympozjów naukowych i konferencji oraz różnych prezentacji artystycznych dzieci i młodzieży, będących znakomitą ilustracją zarówno potrzeb w tym zakresie jak i zrealizowanych możliwości.
2) Pomysł opracowany w Zakładzie Arteterapii doskonale sprawdził się podczas pierwszej tego typu akcji współorganizowanej przez Zakład pn. I Ogólnopolski Festiwal Ekspresji Dziecięcej. Festiwal kontynuowany jest teraz przez innych organizatorów, jednak z zachowaniem tej samej nazwy i formuły.
3) Referaty zostały wydane w pracy zbiorowej: Kultura a integracja - sztuka wobec niepełnosprawności. Red. G. Szafraniec, Biblioteka Śląska, Katowice 2004.
4) Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Śląski.
5) G. Szafraniec, Kultura a integracja. W: Gazeta Uniwersytecka, 2004 nr 8 (118), s. 22.