20 lutego 2003 zmarł w Krakowie Jan Józef Szczepański, wybitny pisarz, obecny twórczo w polskiej literaturze przez ponad półwiecze. Obecny również jako autorytet moralny - nie tylko w swoim środowisku, lecz również w kręgach czytelników identyfikujących się z postawą, którą prezentował w utworach, czyli wiernością wartościom najwyższym: honorowi, moralnej odpowiedzialności za własne postępowanie, metafizycznemu uzasadnieniu trwałości świata.

Jednak krytycy i badacze zazwyczaj mieli problemy z wpisaniem twórczości Szczepańskiego w teoretyczno czy historycznoliterackie kanony, pisano o nim pochlebnie, ale traktowano w izolacji od głównych nurtów w literaturze, co należy już do stałych uwag w wypowiedziach o autorze Kadencji. Do pewnego stopnia opinie o nieprzystawalności jego utworów do najbardziej szeroko ujmowanej problematyki czy typowych rozwiązań formalnych wydają się słuszne, albowiem udało mu się zachować stosunkowo dużą autonomiczność na tle innych pisarzy.

Od lat siedemdziesiątych pojawiały się licznie obszerniejsze, bo obejmujące całą twórczość lub analizujące jej główne aspekty, opracowania krytyczne. Dopiero jednak Andrzej Sulikowski dostrzegł podobieństwo pod względem wyczulenia na problematykę moralną i zachowania własnej niezależności z nieco starszą Hanną Malewską i rówieśnikiem, Zbigniewem Herbertem. Z charakterystyką tyleż oryginalną co kontrowersyjną wystąpił jedynie Tadeusz Drewnowski, przyznając autorowi Rafy miejsce "najwybitniejszego w Polsce pisarza kręgu katolickiego". Stefan Zabierowski natomiast umieścił autora wśród polskich pisarzy, dla których istotne było Conradowskie dziedzictwo.

Najbardziej oczywistą klasyfikację otrzymał Szczepański jako pisarz pokoleniowy. Zbieżności z twórczością generacji 1920 jest wiele: data urodzenia (12 stycznia 1919 roku), ten sam czas i forma debiutu (1943 rok, konspiracyjne czasopismo "Droga" publikujące również wiersze Baczyńskiego i Borowskiego). Krytyka przypisała jednak Szczepańskiemu kontekst debiutu pokoleniowego, porównując opublikowane w 1947 roku na łamach "Tygodnika Powszechnego" partyzanckie opowiadanie Buty z obozowymi utworami Tadeusza Borowskiego, wydanymi o rok wcześniej w zbiorowym tomie Byliśmy w Oświęcimiu, a następnie w "Twórczości". Paralele między opowiadaniami obu pisarzy wydają się oczywiste: zerwanie z dotychczasową konwencją przedstawiającą w martyrologicznym obiektywie wojenne doświadczenia Polaków, szokowanie czytelników przykładami tego, jak dalece człowiek pod wpływem zewnętrznych okoliczności może odrzucić dotychczasowe zasady moralne. Jednakże autorzy powzięli odmienny zamysł etyczny i w tym znaczeniu nie można ich traktować jednakowo. Borowski jest przekonany o zupełnej nieprzystawalności normalnego świata i rzeczywistości obozowej, Szczepański poprzez medium Szarego wyraźnie dystansuje się od opisywanych wydarzeń, ma świadomość nienaruszalności wartości moralnych, co podkreśla poprzez powszechnie później cytowaną metaforę o "zarażeniu śmiercią" towarzyszy z lasu. Różnica między pisarzami leży również w okolicznościach zewnętrznych towarzyszących debiutowi. Trudności z opublikowaniem utworu Szczepańskiego w renomowanych czasopismach literackich (na przykład w redagowanej przez Wykę "Twórczości", który wyjaśniał, że bał się odbioru czytelników), a następnie dziewięcioletnie opóźnienie z przyczyn cenzuralnych książkowego wydania Butów spowodowały, że większy rozgłos zyskał z pewnością Borowski i rację ma Andrzej Werner zauważając, że to na niego wcześniej spadły gromy liczącej się krytyki.

Szczepański, debiutujący powtórnie i ze znacznym opóźnieniem, stracił szansę na zdobycie miejsca wśród swoich tworzących literaturę pokoleniową rówieśników. Chociaż później pokoleniowy temat był obecny w jego utworach, to jednak autor Rafy przedstawiał doświadczenia swoich rówieśników odmiennie, w kategoriach socjologicznych (najpierw z wyraźnie zaznaczonym poczuciem odrębności z poprzednimi pokoleniami, a potem ze świadomością kontynuowania tradycji niepodległościowej), etycznych (dając świadectwo dylematów moralnych) i z czasem politycznych (upominając się o rehabilitację powojennych ocen AK).

Ze względu na podjętą problematykę rozterek bohatera-inteligenta, pojawiły się propozycje wpisujące pisarza w nurt rozrachunków inteligenckich. Potrójny (niemal tym w samym okresie ukazały się trzy, choć pisane w różnym czasie, książki) i spóźniony debiut Szczepańskiego spowodował, że Polska jesień (1955) i Koniec legendy (tom Buty i inne opowiadania 1956) nie zostały włączone przez Kazimierza Wykę do grupy powieści Stanisława Dygata, Stefana Kisielewskiego, Kazimierza Brandysa i opowiadań Pawła Hertza, wydanych do 1948 roku.

A propozycja Szczepańskiego i tym razem była inna: o ile utwory rozrachunkowe kompromitowały etos i tradycję inteligencką, ukazując o tyle jego utwory rehabilitowały wartości reprezentowane przez typowego, ukształtowanego jeszcze przed wojną, inteligenta. Strączyński z Polskiej jesieni mimo głęboko przeżytej katastrofy wrześniowej czy też Szary z Końca legendy po wstrząsających doświadczeniach partyzanckiego życia i tragicznych wieściach o powstaniu warszawskim (istotna jest także polemika bohatera z reprezentującymi tzw. realizm polityczny warszawskimi rozbitkami) potrafili w inteligenckim wzorcu odnaleźć wartości, dzięki którym ich dotychczasowe postępowanie i określenie się wobec pojałtańskiej przyszłości miało sens i cel.

Po opublikowaniu Pojedynku (1957) recenzenci dostrzegli literacki kontekst obrachunków z władzą i systemem, umieszczając powieść obok Ciemności kryją ziemię (1956) Jerzego Andrzejewskego i Matki Królów (1957) Kazimierza Brandysa, a Wiesław Paweł Szymański porównał ją nawet do esejów Miłosza (Zniewolony umysł ukazał się na Zachodzie w 1953 roku). Pojedynek i Ciemności kryją ziemię łączy problematyka moralna dotycząca uwikłań, jakim poddana zostaje jednostka w totalitarnym państwie oraz paraboliczność opowieści: Andrzejewski wykorzystuje sztafaż historyczny (Hiszpania czasów Wielkiej Inkwizycji), Szczepański - geograficzny (fikcyjne państwo w Ameryce Południowej). Polemiką z socrealizmem są Błogosławione wody Lete i Manekin, Demaskowanie języka politycznej propagandy, potępienie szerzącego się karierowiczostwa, wyraźna próba rehabilitacji pokolenia AK-owskiego zbliżają te opowiadania do utworów, w których dokonywano obrachunków ideowych, jak na przykład w Matce Królów. W twórczości Szczepańskiego rozrachunki z ideologią nie okazały się zjawiskiem przelotnym. Postawa autora, dokonującego w pewnych momentach, związanych najczęściej z przełomowymi wydarzeniami w historii oceny rzeczywistości, wydaje się być konsekwentną realizacją conradowskiej formuły oddawania sprawiedliwości widzialnemu światu, rozumianej przez krakowskiego pisarza jako dawanie świadectwa prawdy o swoich czasach.

Wyjątkowa, lecz ważna w dorobku Szczepańskiego powieść historyczna, czyli dylogia Ikar (1966) i Wyspa (1968), wpisuje się w nurt literatury historycznej lat sześćdziesiątych, przełamującej kanony Kraszewskiego i Sienkiewicza. Autor, podejmując na autentycznym materiale z przeszłości historiozoficzną refleksję nad losem Polaków, dokonuje spojrzenia na XIX wiek z perspektywy sobie współczesnej. Opowieść o młodym powstańcu, Antonim Berezowskim, zesłanym na kolonię karną za nieudany zamach na cara z szerszej perspektywy jest paralelą XIX i XX wiecznej martyrologii Polaków, z węższej - świadectwem doświadczenia wojennego i represji w pojałtanskiej Polsce, które stały się udziałem pokolenia 1920. I temat, i przyjęta perspektywa widzenia pozwalają dostrzec zbieżności powieści Szczepańskiego z takimi propozycjami Władysława Terleckiego jak Spisek (1966), Dwie głowy ptaka (1970), Powrót z Carskiego Sioła (1973), a nowoczesna forma zsynkretyzowania różnych gatunków: powieści biograficznej, psychologicznej, refleksji historiozoficznej, reportażu, włączenia autentycznych dokumentów, czyni ją podobną do utworów Parnickiego, Malewskiej, Brandysów.

Oryginalne miejsce literaturze polskiej zajął od lat siedemdziesiątych dzięki zbiorom esejów i reportaży literackich. W Rafie, Przed nieznanym trybunałem, Autografie i Kipu Szczepański mówi najpełniej własnym głosem i we własnym imieniu. Składa się na taką postawę i podmiotowość wypowiedzi, i stopniowo ujawniający się proces dodatniego przewartościowywania stale obecnych w większości utworów problemów, w dużej mierze wynikających z autobiograficznych doświadczeń. Są nimi przeżycia pokolenia 1920, fenomen dwóch totalitaryzmów (faszystowskiego i komunistycznego), etos polskiej niepokornej inteligencji, a także koncepcja literatury i funkcji pisarza wobec aktualnej rzeczywistości.

Od lat sześćdziesiątych zauważa się "inwazję eseju" w tradycyjne gatunki literackie, chociaż równocześnie przyznaje się eseistycznej wypowiedzi status międzygatunkowy albo formy samoistnej. Pierwszy ze zbiorów, Rafa (1974), nosi wyraźne cechy przełamywania tradycyjnych gatunków: łączenia opowiadania ze wspomnieniem, reportażem, kroniką rodzinną. Bardzo wyraźnie zaznacza się podmiotowość, refleksyjność, subiektywny sposób przedstawiania wydarzeń, a także skłonność do filozoficznych uogólnień. Podobne cechy charakteryzują zbiór już wyraźnie zeseizowanych utworów Przed nieznanym trybunałem. To w tym zbiorze wyrażona została najpełniej właściwa Szczepańskiemu postawa etyczna i estetyczna.

Pod względem problematyki eseje autora Butów można zestawić z najważniejszymi propozycjami refleksji literackiej, socjologicznej, psychologicznej. Rehabilitację generacji 1920 z Próbami świadectwa Jana Strzeleckiego, analizę fenomenu faszyzmu i szerzej - totalitaryzmu z rozprawami Franciszka Ryszki, Antoniego Kępińskiego czy Ryszarda Krynickiego, a z powodu akcentowania moralnego aspektu - z esejami Henryka Elzenberga, Hanny Malewskiej, czy z utworami Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Wyraźnie zaznaczona postawa poszukiwania transcendencji we współczesnym świecie i wskazywanie jej związków ze sztuką zbliża Szczepańskiego znowu do autorki Apokryfu rodzinnego i również metafizycznie zorientowanej twórczości Herlinga-Grudzińskiego.

Mimo niewątpliwych zbieżności z innymi autorami, w zbiorze Przed nieznanym trybunałem wyrażona została najpełniej właściwa Szczepańskiemu postawa etyczna i estetyczna. Wydaje się więc, że esej stał się formą, w której autor Butów mógł najlepiej wyrazić to, co ma do powiedzenia o współczesnej sobie rzeczywistości, która przeszła próbę dwóch wielkich systemów totalitarnych, postępującego odłączania się od wymiaru transcendentnego, zamieniania tradycyjnych wartości na systemy kulturowo obce.

Do czasu powstania Rafy pisarz poszukiwał własnej formy wypowiedzi. Można zaobserwować wyraźny proces stopniowej defabularyzacji jego prozy, natężającej się postawy autobiograficznej i autotematycznych komentarzy. Istotny wpływ na zmianę charakteru jego pisarstwa mają powstające od lat 60. książki podróżnicze. W najpoważniejszych pracach o Szczepańskim badacze zgodnie podkreślają, że ich forma i zawartość intelektualna znacznie przekraczają wyznaczniki gatunkowe zwykłego reportażu i w zdecydowany sposób wpływają na ukształtowanie się eseistycznej formy. W zbiorach esejów Szczepański ma pełną świadomość swojej indywidualności, co wyraża manifestowaniem własnego, jednostkowego, ale świadomego uniwersalnej prawdy głosu.

Po przełomowym, także dla autora Polskiej jesieni, roku 1980, jego twórczość zdominowana jest przez świadectwa, w których podejmuje sprawy powszechne - wzajemne stosunki literatury i polityki, jak w Kadencji (wydanej początkowo w 1986 roku w drugim obiegu, później w 1989) i próbę syntezy fenomenu totalitaryzmu, jak w Maleńkiej encyklopedii totalizmu (1990). Wydane zostają zapiski prywatnych doświadczeń - Historyjki (1990), które są zbiorem opowieści i anegdot autobiograficznych. Charakter świadectwa mają również ze względu na aktualną tematykę przemian po 1989 roku i wyraźnie manifestowane stanowisko autora opowiadania z tomu Mija dzień (1994). Refleksje nad etosem inteligencji Trzeciej Rzeczypospolitej pozwalają mówić o zbiorze jako o powtórnych rozrachunkach inteligenckich. Paralele wydają się oczywiste: nakreśla je potrzeba określenia własnego miejsca w nowej rzeczywistości politycznej.

Drugi zarysowującym się wówczas kierunkek w twórczości autora Rafy to kontynuacje podejmowanych wcześniej tematów. W zbiorze opowiadań Ultima Thule pisarz przedstawił jeszcze raz problematykę totalitaryzmu (tym razem, podobnie jak w Pojedynku, na przykładzie rzeczywistości fikcyjnej, a zawarte w tytule odwołanie do mitycznej wyspy nadaje utworowi uniwersalny charakter), refleksję nad sztuką, opowieść o losach pokolenia. Nie zarzucił także formy reportażu z podróży, włączając do zbioru także Argonautów, autentyczną historię o niezwykłym rejsie "śladami Odyseusza" czy wcześniej - publikując kolejną książkę podróżniczą Nasze nie nasze (1984). Podobne tematy, potwierdzające stałość zainteresowań autora, występują w tomie opowiadań Jeszcze nie wszystko (1997) i wydanych jako ostatnie Rozłogach (2001).

Równocześnie w kolejnych książkach nasila się refleksja metafizyczna, zapoczątkowana już w esejach, dotycząca fenomenu świętości, nieśmiertelności, postawy wobec spraw ostatecznych: przemijania, śmierci. W zbiorze Wszyscy szukamy (1998) ponownie odkrywa pisarz swoją głęboką wrażliwość etyczną, uczciwość wypowiadanych osobistym tonem słów, tak, że czytanie jego utworów coraz bardziej staje się spotkaniem nie z abstrakcyjnym narratorem, lecz po prostu z osobą.

Twórczość Jana Józefa Szczepańskiego tworzy jednorodną całość. Próżno w niej szukać zasadniczych przełomów, nie ma w niej miejsca na konwersje właściwe pisarzom, którzy tak jak autor Polskiej jesieni aktywnie uczestniczyli przez kilka dekad w polskim powojennym życiu literackim. A przecież składają się na nią także scenariusze, na przykład do tak znanych filmów jak Wolne miasto i Westerplatte (w reżyserii Stanisława Różewicza) czy Z dalekiego kraju i Życie za życie (w reżyserii Krzysztofa Zanussiego). Chociaż w istocie podejmował sprawy zawsze aktualne, w historii literatury polskiej pozostaje, jak się wydaje, wyizolowany z głównych prądów, dyskusji i propozycji artystycznych. Jest to słuszne do pewnego stopnia, gdyż pisarz nigdy nie starał się być popularny czy modny poprzez schlebianie odbiorcom czy kuszenie atrakcyjną formą. Stawiał czytelnikom - tak jak sobie - wysokie wymagania. Pod tym względem stanowi przykład osobliwy.

Warto zwrócić uwagę, że Uniwersytet Śląski dzięki inicjatywie prof. Stefana Zabierowskiego stał się jednym z głównych ośrodków badań nad twórczością Jana Józefa Szczepańskiego, czego efektem jest część rozprawy habilitacyjnej, jedna praca doktorska, kilkanaście magisteriów. W 1994 roku Instytut Nauk o Kulturze zorganizował ogólnopolską sesję naukową dotyczącą nie tylko literackich dokonań autora. Zainteresowania pisarstwem Szczepańskiego są kontynuowane, planowane jest wydanie trzeciej (po tomie studiów Twórczość literacka i filmowa Jana Józefa Szczepańskiego i książce Pisarz i historia) pozycji mu poświęconej.

BEATA GONTARZ
Instytut Nauk o Kulturze UŚ

Najważniejsze opracowania twórczości Jana Józefa Szczepańskiego:

1. kjw [K. Wyka]: Zarażeni śmiercią, "Odrodzenie" 1947 nr 7, przedr. [w:] tegoż: Pogranicze powieści, wyd. 2, Warszawa 1974, s. 341-343
2. A. Szczypiorski: W świecie prób etycznych, "Odra" 1975, nr 1, s. 67-68.
3. M. Janion: Legenda i antylegenda wojny, "Literatura" 1975, nr 23-25 przedr. [w:] tejże: Płacz generała, Warszawa 1988.
4. W. P. Szymański: "Łakomstwo świata". O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego, "Tygodnik Powszechny" 1978, nr 40-41, przedr. [w:] tegoż: Ostatni romans, Kraków 1991, s. 146-168.
5. K. Dybciak: Pisarz pokolenia spełnionej Apokalipsy, [w:] tegoż: Gry i katastrofy, Warszawa 1980, s. 103-126.
6. T. Drewnowski: Aneks do "Raportu końcowego", "Pismo" 1981, nr 2, s. 77-92.
7. A. Michnik: Szlak Conrada [w:] tegoż: Z dziejów honoru w Polsce. Wypisy więzienne, Paryż 1985, s. 139-198.
8. M. Czermińska: Wzlecieć ponad siebie. (Jan Józef Szczepański), [w:] tejże: Autobiografia i powieść czyli pisarz i jego postacie, Gdańsk 1987, s. 135-182.
9. A. Sulikowski: "Nie można świata zostawić w spokoju". O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego, Lublin 1992.
10. S. Zabierowski: Jan Józef Szczepański, [w:] tegoż: Dziedzictwo Conrada w literaturze polskiej XX wieku, Kraków 1992, s. 172-221.
11. S. Balbus: Podróże do Środka - podróże na Krańce, "Dekada Literacka" 1994, nr 3, s. 3-4.
12. Twórczość literacka i filmowa Jana Józefa Szczepańskiego, pod red. S. Zabierowskiego, Katowice 1995.
13. A. Werner: Jan Józef Szczepański sporny, bezsporny, [w:] Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Kontynuacje, pod red. A. Brodzkiej, L. Burskiej, Warszawa 1996, s. 131-155.
14. Beata Gontarz: Pisarz i historia. O twórczości Jana Józefa Szczepańskiego, Katowice 2001.