W dniach 23 i 24 maja 2002 roku w Międzyzdrojach odbyło się Ogólnopolskie Seminarium Szkoły Wyższej, zorganizowane przez Uniwersytet Szczeciński, na temat: INNOWACJE W PROCESACH EDUKACYJNYCH SZKÓŁ WYŻSZYCH. Obrady plenarne seminarium wzbogacone zostały o dyskusję zorganizowaną w czterech sekcjach:

• Innowacyjność w sferze metod, technik i organizacji kształcenia;
• Nowa filozofia kształcenia a kierowanie procesami studiowania;
• Infrastruktura dydaktyczna w działaniach innowacyjnych;
• Studenci w procesach innowacyjnych.

W seminarium uczestniczyli reprezentanci 38 uczelni wyższych w kraju. Jako jedyny przedstawiciel Uniwersytetu Śląskiego biorący udział w seminarium, dostrzegając rangę jego problematyki, przekazuję w załączeniu raport, zawierający moim zdaniem istotne tezy i refleksje zaprezentowane przez naukowe gremium podczas obrad plenarnych.

Motto:

1. Dotychczasowe reformy oświaty zawsze kończyły się w sferze zmian strukturalno-programowych, nie następowały zaś procesy zmian edukacyjnych.
2. Uczelnie wyższe, będące dotąd szkołami uczącymi, powinny stawać się organizacjami uczącymi się.
3. Kształcenie, to nie tylko kształtowanie umysłu. Nadrzędną wartość edukacji wyższej stanowić powinien rozwój jednostki, wzbogacenie osobowości studentów, zaś wiedza musi być traktowana jako znaczący instrument tego rozwoju.

OGÓLNE UWARUNKOWANIA I BARIERY ZMIAN W SZKOLNICTWIE WYŻSZYM

Obserwowany obecnie wzrost zainteresowania problematyką nowatorstwa szkół wyższych, zdaniem prof. zw. dr hab. Kazimierza Jaskota (Uniwersytet Szczeciński), wynika z wielowymiarowości koniecznych zmian, z zaistniałych już wieloośrodkowych inicjatyw, z zakończenia fazy innowacji wymuszonych, a jednocześnie z dość powszechnego zastoju zmian w szkolnictwie wyższym. Wewnętrznymi źródłami zmian, jakie aktualnie mają miejsce w szkołach wyższych, są tendencje dostosowawcze, traktowanie wykształcenia jako inwestycji w samorozwój oraz innowatyczne postawy kadry. Źródła zewnętrzne innowacji stanowią europeizacja systemów edukacyjnych oraz przekształcenia systemu społeczno-ekonomicznego kraju.

Z utrudnieniami procesu przemian szkół wyższych w naszym kraju wiążą się ograniczenia w zakresie legalizacji zmian i możliwości sformalizowania zachodzących zmian. Na kształt uczelni nieduży wpływ posiadają władze uczelni. Podczas, gdy w wysoko uprzemysłowionych krajach Zachodu występuje stała tendencja do autonomizacji uczelni wyższych, u nas utrwalony jest system uzależnień i wielowątkowości w zarządzaniu.

Do znaczących utrudnień należy zaliczyć pogorszenie warunków kształcenia spowodowane wzrostem liczby studiujących (czterokrotnym w latach 90-tych, przy zaledwie dziesięcioprocentowym wzroście kadry naukowej- T.W.). Wzrost liczby uczelni prywatnych spowodował ponadto niekontrolowany rozwój uczelni wyższych, m. in. powielanie w tych samych środowiskach kierunków i specjalności. Przy czym pozytywne nowum stanowi fakt, iż uczelnie wyższe zaczynają być bliżej studentów, ich miejsca zamieszkania i pracy zawodowej. Dotyczy to w szczególności kierunków zaocznych i wieczorowych. ( Podkreślmy, iż zaczynem tych zmian stała się reforma administracji terenowej, a także lokalne ambicje i potrzeby Polski samorządowej - T.W.).

Nadal postrzegany jest brak powiązań pomiędzy środowiskiem akademickim i nieakademickim, skutkujący ograniczeniami drożności nauczania.

W obrębie uczelni proces zmian dokonuje się głównie w sferze organizacji i zarządzania. Najwolniej przebiegają zmiany w sferze procesów edukacyjnych. Jeśli następują, to są one wymuszane z zewnątrz, podczas gdy planowanie zmian stanowić powinno strategię rozwoju samej uczelni. Występuje sprzeczność pomiędzy trzema sferami uczelni: sferą struktury organizacyjnej, sferą technologii edukacyjnej oraz sferą ludzką , do której głównie należy zaliczyć kadrę kształcącą i studentów.

Prof. zw. dr hab. Kazimierz Denek (Uniwersytet AM w Poznaniu) zwrócił uwagę na źródła przemian w dydaktyce. Stanowią je: osiągnięcia współczesnej edukacji akademickiej, naukowej; indywidualna, twórcza działalność nauczycieli akademickich, jako immanentna cecha ich osobowość; skłonność do poznawania rzeczywistości społecznej wynikająca z nauczycielskiej "miłości dusz"; tradycje, etos zawodu nauczycielskiego; klimat dla wdrażania innowacji istniejący w uczelniach, wreszcie stałe zgłębianie znajomości pedagogiki szkoły wyższej. W ostatnich latach istotny wpływ na zmiany w szkolnictwie wyższym wywiera zbliżanie uczelni do środowiska zamieszkania studentów (determinujące na przykład podejmowanie z udziałem studentów pilotażowych badań środowiskowych w ramach prac zaliczeniowych czy końcowych -T.W)

Przeszkody w działalności innowacyjnej stanowią: nihilizm edukacyjny studentów, obniżająca się ich kultura i niska aktywność edukacyjna, przemoc, agresja i narkomania. Inne bariery przemian to konserwatyzm nauczycieli akademickich oraz niskie płace kadry naukowo-dydaktycznej, powodujące "wielozmianowość i "wieloetatowość". Tymczasem zabiegi innowacyjne wymagają dodatkowego czasu i wiele pracy.

EDUKACJA W KATEGORIACH RYNKOWYCH I ORGANIZACYJNYCH

Edukację postrzegać należy również w kategoriach rynkowych i organizacyjnych ( jako zarządzanie wiedzą i jakością). Prof. zw. dr hab. Mieczysław Malewski ( D Sz W E we Wrocławiu) przypomniał, iż "moralne źródło edukacji stanowi rozwój rynku i konsumpcja", tj. oddolny popyt na edukację oraz słabość, niska jej efektywność, zaś "wiedza współczesna wyraża się w działaniu". Postawił tezę , iż alternatywna koncepcja Open and Distance Learning (Edukacja Na Odległość - T.W.) to wyraz słabości współczesnej szkoły, bowiem zatracona zostaje możliwość bezpośredniego kontaktu ze studentami. (Na marginesie warto podkreślić, iż ODL to także szansa zwiększenia drożności i powszechności nauczania oraz okazja wzrostu jakości usług edukacyjnych, dzięki formule nauczania modułowego - T.W.).

Dostrzega się obecnie wpływ ekonomizacji nauczania na obniżenie znaczenia pracy badawczej oraz na pełnienie ról w uczelni. Występuje zmiana roli pracownika nauki, wyrażająca się przechodzeniem od etosu, roli koryfeusza wiedzy do roli robotnika wiedzy.

Prof. dr hab. Elżbieta Skrzypek (Uniwersytet MCS w Lublinie), w aspekcie problematyki zarządzania wiedzą i jakością zwróciła uwagę na prowadzone badania programów kształcenia w zakresie jakości. Wiedzę należy traktować jako zasób, stąd trzeba nią zarządzać. Innowacja , to nie tylko nowość, lecz inny punkt widzenia, to potraktowanie starego inaczej, to adaptacja do polskich warunków pozytywnych zmian, które mają miejsce w innych krajach. Na przykład uczelniami powinni zarządzać nie profesorowie, lecz profesjonaliści.

SYSTEMOWY PRZEBIEG PROCESU PRZEOBRAŻEŃ UCZELNI WYŻSZYCH

W projektowaniu form i sposobów innowacji dostrzegać należy rangę teorii samoorganizacji, wymogi systemowego, interdyscyplinarnego podejścia. Zdaniem prof. dr hab. Marka Frankowicza (Uniwersytet Jagielloński) w odróżnieniu od organizacji przemysłowych specyfikę uczelni wyższych stanowi "zarządzanie przez niefachowców" i "dyrygowanie solistami". Rektor (dziekan) wybierany spośród osób zacnych i zasłużonych dla nauki, niekoniecznie posiada wiedzę i zdolności organizacyjne. Dotychczasowe formy zarządzania uczelniami wyższymi stanowią albo "oświecony absolutyzm" albo decentralizacja, czyli "cała władza w ręce rad" (wydziałów). W pierwszym przypadku rektor (dziekan) otacza się ekipą fachowców, co kończy się wraz z zakończeniem kadencji. Zaś w drugim, każda katedra, zakład określają samodzielnie swoje nowe zadania, co często rodzi konflikt kompetencji, szczególnie wtedy, gdy nie zostają określone "warunki brzegowe". Stąd, podczas wdrażania nowego obszaru zmian niezbędne jest ustalenie powszechnie obowiązujących, czytelnych zasad i sposobów wdrożeń. Na przykład innowacja, jaką stanowić może pełna komputeryzacja uczelni wymaga określenia zakresu informacji naukowej, formy szkolenia, wyszczególnienie grantów, ustalenie listy potencjalnych użytkowników a także sporządzenia wykazu osób, które mogą pomóc w realizacji przedsięwzięcia i poświęcić swój czas temu zadaniu.

Przeciwdziałaniu negatywnym skutkom "kadencyjności" władz służy powinno tworzenie w uczelni "struktur niezmienniczych", tj. powoływanie stałych komisji zajmujących się sprawami dydaktycznymi , na przykład harmonizowaniem systemu punktowego przyjęć na studia, czy zagadnieniami kształcenia kadry akademickiej. Ponadto antidotum na "oświecony absolutyzm" może być tworzenie "kasty" osób z dużym doświadczeniem, poprzez na przykład wykorzystanie wiedzy i umiejętności organizacyjnych pracowników naukowych którzy nie zrobili habilitacji. Miast być sfrustrowanymi adiunktami mogą oni z powodzeniem zajmować się problemami administracji i zarządzania.

Ważne znaczenie odgrywa tworzenie sieci powiązań pomiędzy osobami już zaangażowanymi w sprawach administracji i zarządzania, a także nawiązywanie do doświadczeń wynikających z programów międzynarodowych.

W procesie przeobrażeń uczelni wyższych stawiać należy cele operacyjne. Stanowić je powinny: analiza potrzeb odnoszonych do kontekstu zmian; plan działania zorientowany na wyniki; optymalne wykorzystanie zasobów ludzkich; uwzględnianie podmiotowej roli uczestników zmiany; wykorzystanie szkoleń i wymiana doświadczeń naukowych; elastyczna realizacja zmian (nauczanie życia w zmiennym świecie); przewidywanie zmian.

KSZTAŁCENIE PROBLEMOWE JAKO PODEJŚCIE STRATEGICZNE

W większości uczelni wyższych w wysoko uprzemysłowionych krajach Zachodu realizowane jest obecnie problemowe kształcenie studentów. Według prof. dr hab. Zygmunta Adamskiego (Akademia Medyczna w Poznaniu) traktować należy je nie jako metodę, lecz szeroko, jako podejście strategiczne w realizacji celów reformy studiów wyższych. W planie reformy studiów Akademii Medycznej w Poznaniu uwzględniono następujące elementy: czynnik czasu (realizację innowacji w ciągu 3 - 6 lat); wymogi operacjonalizacji celów kształcenia; modułową organizację kształcenia ( m. in. likwidację tradycyjnego podziału na przedmioty, opracowanie modułów - pakietów edukacyjnych, projektów wdrożeń indywidualnych); skonstruowanie ewaluacji osiągnięć studentów; zmianę doboru mediów edukacyjnych. Zalety takiego podejścia stanowią lepsze przygotowanie studentów do działań praktycznych; trwalsze opanowywanie przez nich wiedzy ( uzyskiwanej w trudzie, w rezultacie samodzielnego intencjonalnego wysiłku - T.W.); ukształtowanie ich umiejętności komunikacyjnych; przygotowanie do pracy zespołowej i działalności w społeczności lokalnej; wdrożenie do ustawicznego kształcenia.

To innowacyjne podejście zrodziło również napięcia. Stanowi je : opór tradycjonalistów ( apele: prosimy o dowody); dodatkowe nakłady finansowe i pracy ludzkiej; destabilizację komfortu dotychczasowego kształcenia; ograniczenia wynikające z powinności realizowania ramowego programu studiów; niejasności (niepewność) w zakresie uzyskania w przyszłości gratyfikacji unijnych ( w ramach programów edukacyjnych Unii Europejskiej - T.W.).

DETERMINANTY SUKCESU EDUKACYJNEGO

Prof. zw. dr hab. Maria Wójcicka (Uniwersytet Warszawski) wskazała, iż powodzenie innowacyjne zależne jest od spełnienia wielorakich warunków. Stanowi je kompatybilność nowych idei z dotychczas uznawanymi wartościami. Ważne znaczenie odgrywa opłacalność zmian, tj. ich relatywne korzyści. Istotnym warunkiem sukcesu przemian jest ich kompleksowość, dobór określonych aspektów edukacji. Na przykład część zmian powinna wychodzić od nauczycieli akademickich, a część od studentów. Na ogół sukces powoduje metoda "małych kroków", na początku podjęcie zmian w sferze dydaktycznej a nie reorganizacja całej uczelni. Powodzenie zmian uzależnione jest również od ich sprawdzalności, wskazania w jakich warunkach i krajach się one już sprawdziły. Sukcesowi innowacji sprzyja przejrzystość, np. dysponowanie przez jej uczestników wiedzą na temat reorganizacji kadrowych, liczby zwolnień, charakteru i zakresu przeobrażeń struktury organizacyjnej uczelni wyższej.

Istotną rolę może odegrać zewnętrzna inspiracja zmiany, mimo, że w wielu środowiskach sądzi się, iż każda innowacja występuje w procesie samoregulacji, musi być koniecznie zaakceptowana przez dane środowisko akademickie. Walory inspiracji zewnętrznej potwierdzają pozytywne doświadczenia przemian szkolnictwa zawodowego w Niemczech i Holandii. (Na marginesie tych przemian warto jednak zwrócić uwagę na wysoki poziom kultury ogólnej i kult pracy w tych społeczeństwach protestanckich - T.W.).

ZAGADNIENIA TREŚCI KSZTAŁCENIA

Treści kształcenia prof. dr hab. Janina Parafiniuk- Soińska (Uniwersytet Szczeciński) postrzega jako zbiór zwerbalizowanych, usystematyzowanych zasobów ideologicznych i kulturowych. Ich kształt determinują przemiany systemu społeczno- gospodarczego kraju; koncepcja życia społecznego uczelni (powodująca rewizję istniejących ideałów); dotychczasowy rozwój i dorobek nauki oraz globalne, światowe trendy zmian. Modyfikacji wymagają organizacja kształcenia, czas edukacji, formy i metody uczelnianej edukacji służące łączeniu treści kształcenia.

W niezbędnym obecnie procesie scalania wiedzy uwzględnić należy kryteria integracji wiedzy. Jedno z nich stanowi podejście systemowe, tj. rozpatrywanie elementów składowych zmian w stosunku do całej struktury. Przykładowo następować powinno łącznie przedmiotów studiów, uwzględnianie w procesie edukacyjnym treści pokrewnych subdyscyplin. Kryterium to oznacza, że treści kształcenia należy rozpatrywać w aspekcie dynamicznym, co wyraża się koniecznością dialogu ze studentami, jako uczestnikami zmiany, branie pod uwagę ich wątpliwości, pytań, oczekiwań.

Drugie kryterium integracji wiedzy to podejście generatywne. Polega ono na ustawicznym eliminowaniu treści mniej istotnych, a także podawanie (wykorzystywanie) treści pozaprogramowych ( na przykład w ramach fakultatywności przedmiotowej - T.W.). Jednocześnie , zgodnie ze wskazaniami teorii czynności, podejście to wyraża się integrującym i organizacyjnym znaczeniem zadań i czynności. Tylko dobrze postawione zadanie, właściwie ukierunkowuje czynności, postępowanie uczestników zmiany.

UPODMIOTOWIENIE PROCESU EDUKACJI I EDUKACJA PEDAGOGICZNA STUDENTÓW

W procesie przemian edukacji szkolnictwa wyższego postrzegać należy rangę najważniejszego elementu (strony) zmian edukacyjnych tj. studentów. Według prof. zw. dr hab. Marii Czerpaniak - Walczak (Uniwersytet Szczeciński) procedurę ewaluacji wewnętrznej stanowić powinien w szczególności "barometr studencki". Stąd do paradygmatów oceny zmian zaliczyć należy obok aspektu funkcjonalnego, zgodności zmian z celami, aspekt praktyczny, oznaczający uwzględnianie interesu studentów, jako uczestników zmian. Może on być wyartykułowany w rezultacie badań wypowiedzi studentów, dotyczących na przykład asortymentu towarów w bufecie uczelnianym, czy rozkładu zajęć semestralnych. Uwzględniać należy również aspekt krytyczny, związany ze standardami obowiązującymi w uczelnianym środowisku.

Na zjawisko "niedoedukowania" i "przyuczania" do zawodu nauczycielskiego studentów kierunków pedagogicznych i niepedagogicznych zwrócił uwagę prof. dr hab. Ryszard Parzęcki (Akademia Bydgoska). Ich edukacja nie może mieć charakteru działań doraźnych, lecz stanowić rozwiązania "z wyprzedzeniem", "na jutro", formę "kształcenia bez granic" i "edukowania poprzez uczestnictwo w życiu". Zmiany w systemie kształcenia adeptów sztuki nauczycielskiej powinny uwzględniać przesłanki naukowe. Muszą one określać model nauczyciela przyszłości, stanowiąc rezultat poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jakiego nauczyciela wymaga szkoła XXI wieku?

Teoretyczne i praktyczne kształcenie przyszłych nauczycieli obejmować powinno integralne rozwijanie równoważnych ich kompetencji: merytorycznych (przedmiotowych), umiejętności wychowawczych, skierowanych na osobę ucznia oraz kompetencji środowiskowych, czyli umiejętności dialogu i współdziałania z partnerami społecznymi, współudziałowcami szkoły.

Nauce umiejętności pedagogicznych służyć powinno konieczne odformalizowanie przebiegu praktyk studenckich oraz uwzględnianie pozytywnych doświadczeń pedagogicznych i organizacyjnych rozwiązanych przed laty liceów pedagogicznych.

WPŁYW OSOBOWOŚCI (POSTAWY) NAUCZYCIELA AKADEMICKIEGO

Na marginesie przedstawionych wystąpień warto podkreślić, iż niebagatelną rolę w procesie edukacji pedagogicznej studentów odgrywa osobowość, postawa nauczyciela akademickiego. Obok kwalifikacji merytorycznych istotne znaczenie posiadają jego predyspozycje osobowościowe, takie właściwości charakteru, jak sprawiedliwość, obiektywizm i wyrozumiałość.

Obserwowaną orientację młodzieży na nauczyciela jako humanistę i spolegliwego opiekuna, potwierdzają podjęte przeze mnie w roku akademickim 2001/2002 pilotażowe badania ankietowe wśród kilkuset studentów kierunków niepedagogicznych studiujących pedagogikę na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Służyły one rozpoznaniu preferowanego przez nich wzorca osobowego nauczyciela akademickiego oraz ich oczekiwań i wskazań dotyczących "uobecnienia" wśród nich wykładów i ćwiczeń z pedagogiki. Wciąż uzyskiwany jest od respondentów bogaty materiał empiryczny, zatem w fazie in statu nascendi znajduje się końcowe opracowanie wyników badań.

Ankietowani podkreślili celowość otwartości nauczyciela akademickiego na potrzeby studentów, bycia przez niego... "niepomnikowym" i "ludzkim dla ludzi-studentów", wykazywania "wesołości i dowcipu". Wśród 35 wyartykułowanych przez studentów cech osobowych i zachowań wykładowcy najwyższe dotychczas rangi uzyskały "cierpliwość", "kultura osobista", "sprawiedliwość", "dobry kontakt ze studentami", "umiejętność słuchania i rozwiązywania ich problemów", "wyjaśnianie stawianych pytań i wątpliwości" wreszcie "wprowadzanie miłej i przyjaznej atmosfery podczas wykładu, ponieważ najwięcej wiadomości zapamiętuje się u nauczycieli których się lubi". Zdaniem badanych studentów istotny walor w pobudzaniu i ukierunkowywaniu przez wykładowcę pracy intelektualnej osób studiujących pedagogikę odgrywać powinna jego kreatywność, dysponowanie bogatym ładunkiem wiedzy, ustawiczne doskonalenie swojej wiedzy i posługiwanie się wielorakimi źródłami wiedzy. By "uobecnić" pedagogikę, przekonać do niej studentów, uzyskać ich akceptację dla niej oraz wywołać ich zaciekawienie, by skutecznie oddziaływać na ich sferę emocjonalno- motywacyjną wykładowca, jako pracownik naukowo - dydaktyczny, powinien przedstawiać swój osobisty dorobek naukowy i posiadać sukcesy pedagogiczne. (Cyt.): ..."Powinien być zauważany "przez świat pedagogów". W opinii studentów (cyt.):... "człowiek , w którego rękach jest nasz los nie może być przypadkową osobą".

Nauczyciel akademicki posiadać powinien wieloletnią praktykę, na zajęciach prezentować rezultaty przeprowadzonych przez siebie badań pedagogicznych a także swe praktyczne doświadczenia pedagogiczne. (Cyt.): ... "Nauczyciel akademicki powinien większość swego życia spędzać w szkole, a nie na uczelni, gdzie opowiada o tym co jest w książkach, zamiast podawania licznych przykładów z życia wziętych". Wykładowca lansujący wiedzę pedagogiczną powinien być pedagogiem rozumianym nie jako rola społeczna, ale pewna postawa pedagogiczna. (Cyt.): ..."Powinien być nauczycielem z powołania, optymistycznie nastawionym do swej pracy"... "wykładać wiedzę z pasją", ... " lubić, to co robi" ponieważ, (cyt.):.."nauczyciel niechętnie podchodzący do swych obowiązków w zdobywaniu wiedzy, niechętnie będzie podchodził do swych wychowanków".

Nauczyciel akademicki powinien również spełniać rolę (cyt.):... "respektującego zasady sprawnej organizacji zajęć organizatora intelektualnego działania studentów, ich mistrza i przewodnika". Studenci, w szczególności jako potencjalni nauczyciele i wychowawcy dzieci i młodzieży, wymagają traktowania siebie jako osób dysponujących zestawem możliwości, które mogą być zrealizowane dzięki podejmowanym przez nich wyborom. Zarówno realizacja, jak i egzekwowanie opanowania treści programowych powinny mieć zatem charakter dialogu, zakładającego wsłuchiwanie się w mowę drugiej strony, gotowość do przyjęcia jej argumentów, a także do zmiany własnego postępowania na skutek oddziaływania studenta - podmiotu i współpartnera Ale jednocześnie (cyt.): ..."by studenci byli aktywni podczas zajęć wykładowca powinien umiejętnie skłaniać ich do pracy nad przedmiotem i jasno określać zadania",..."wykazując pewną surowość, ponieważ takich pamięta się najdłużej".