Socjologowie zaangażowani w projekt SPHERE opisują – na przykładzie osiedli w Rudzie Śląskiej, Będzinie i Dąbrowie Górniczej – przeobrażenia towarzyszące restrukturyzacji ekonomicznej starych regionów przemysłowych.

Pod koniec września na Wydziale Nauk Społecznych odbyło się spotkanie międzynarodowego zespołu badawczego, realizującego projekt SPHERE, finansowanego w ramach VII Programu Ramowego Unii Europejskiej. Eksploruje on przemiany kultury i tożsamości społecznej w starych regionach przemysłowych, poddawanych procesom restrukturyzacji ekonomicznej w różnych krajach Europy, także we Francji, Hiszpanii, Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Turcji. Oprócz wymiany doświadczeń i problemów badawczych, goście z zagranicy zobaczyli m.in. osiedla Kaufhaus i Godula w Rudzie Śląskiej oraz Koszelew i Ksawera na pograniczu Będzina i Dąbrowy Górniczej. To właśnie tam zespół Zakładu Badań Kultury Współczesnej Instytutu Socjologii UŚ, pod kierunkiem prof. dr hab. Kazimiery Wódz, analizuje przeobrażenia charakteru pracy, społeczności lokalnych i krajobrazu kulturowego.

– Specyfika polska polega na tym, że proces dostosowania tych miejsc do nowej rzeczywistości trwa stosunkowo krótko, około dziesięciu lat. Po upadku przemysłu ciężkiego, na Śląsku dopiero od niedawna korzystamy z funduszy unijnych i programów, które mają pomóc w przeobrażeniu tego typu miejsc. Ale to następuje bardzo wolno. Ich mieszkańcom usunął się grunt pod nogami, więc schowali się, jak ślimaki w skorupie i dopiero od niedawna powoli wysuwają różki – mówi obrazowo profesor Kazimiera Wódz.

Co zarejestrowali badacze? – Mieszkańcom ciąży przeszłość, idealizują ją i mitologizują. Wokół pracy na kopalni czy hucie kręciło się całe ich życie, także to kulturalne czy sportowe, z rozrzewnieniem wspomina się festyny zakładowe. Dominuje syndrom rozżalenia i tęsknota za utraconą wspólnotą oraz totalne odwrócenie od polityki, tej na najwyższym, ogólnokrajowym szczeblu. Utrata pracy i podstaw bytu dla ludzi tam mieszkających było jak koniec świata – relacjonuje kierownik zespołu.

Badania napotkały też jeden podstawowy problem. – O ile badani chcieli rozmawiać i opowiadać, o tyle nie pozwalali fotografować swoich mieszkań. Poziom nieufności jest w tej sferze bardzo wysoki. W innych krajach, może poza Turcją, taka postawa to rzadkość – zaznacza profesor Wódz.

Badania nie ograniczyły się tylko do rejestracji odczuć mieszkańców obserwowanych osiedli, ale objęły także inne perspektywy i środowiska – związkowców w zakładach pracy, ekspertów, specjalistów od rewitalizacji, architektów. To pozwoli na szerszy kontekst badanych problemów, a także nakreśli różne wizje rozwiązań.

Celem badań jest wielowymiarowy, interdyscyplinarny opis zmian, towarzy¬szących restrukturyzacji ekonomicznej starych regionów przemysłowych. W rezultacie powstaną cztery raporty tematyczne, a co za tym idzie szereg publikacji. Pierwsza z nich, w języku angielskim, ukaże się już wkrótce. W przygotowaniu jest także opracowanie w języku polskim. Najbardziej spektakularnym owocem będzie zaś międzynarodowa objazdowa wystawa zdjęć, którą będzie można zobaczyć w 2011 r. m.in. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach. Polską dokumentację fotograficzną przygotowuje znany i wielokrotnie nagradzany śląski fotoreporter Arkadiusz Gola.

Profesor Kazimiera Wódz nie ma wątpliwości, że wyniki projektu znajdą zastosowanie. – Jest wiele środowisk autentycznie zainteresowanych skutkami przekształceń przestrzeni i ich wpływem na funkcjonowanie społeczności lokalnej, zamieszkującej dany obszar miasta. Taka wiedza jest niezbędna władzom samorządowym i wojewódzkim, architektom czy urbanistom dla skutecznego planowania i prowadzenia działań rewitalizacyjnych – przekonuje kierownik projektu.

Kluczem do sukcesu, który stał się udziałem choćby Manchesteru w Wielkiej Brytanii czy Zagłębia Ruhry w Niemczech, jest myślenie kompleksowe i jednoczesne przeobrażenia przestrzeni, profilu pracy i kultury. – Ważne jest, by do wszystkich zmian włączyć lokalne społeczności, zdobyć ich akceptację, tak by mogli się z nimi identyfikować. Na przykład we Francji dużą rolę odgrywają lokalni liderzy, bo tradycja społecznego zaangażowania jest tam bardzo silna. Sztuczne, obce i narzucone rozwiązania się nie przyjmą – podkreśla profesor Wódz.

Osiedla Ksawera i Koszelew ze swoją charakterystyczną zabudową i kulturową specyfiką były znakomitym polem badań w projekcie SPHERE.

Co to jest SPHERE?

Przestrzeń, miejsce oraz historyczne i współczesne procesy symbolicznej artykulacji regionalnych, narodowych i europejskich tożsamości poprzez formy pracy i praktyki wspólnot lokalnych na terenach podlegających ekonomicznej restrukturyzacji i rewitalizacji.

(Space, place and the historical and contemporary articulations of regional, national and European identities through work and community in areas undergoing economic restructuring and regeneration).

Badania w ramach projektu SPHERE zrealizowano w następujących państwach:

Francja: Corbeil-Essonnes
Hiszpania: Elda, Alcoy
Niemcy: Norymberga
Polska: Ruda Śląska (Kaufhaus i Godula), Będzin/Dąbrowa Górnicza (Ksawera i Koszelew)
Turcja: Zonguldak (górnicze miasto na wybrzeżu Morza Czarnego)
Wielka Brytania: Barnsley (płd. Yorkshire)

Skład zespołu Uniwersytetu Śląskiego – Instytut Socjologii

Prof. zw. dr hab. Kazimiera Wódz – kierownik projektu,
dr hab. Andrzej Niesporek,
dr Jolanta Klimczak-Ziółek,
dr Daniela Dzienniak-Pulina,
dr Krzysztof Łęcki,
dr Paweł Ćwikła,
dr Monika Gnieciak,
dr Maciej Witkowski,
dr Piotr Kulas,
dr Witold Mandrysz,
mgr Barbara Słania.

Zdjęcia do projektu SPHERE