W kwietniu tego roku Uniwersytet Śląski przystąpił do polskiego konsorcjum Elseviera, które powstało w styczniu 2001 roku z inicjatywy Uniwersytetu Warszawskiego i zostało zawarte na okres wstępny 2001-2003. Do stycznia 2002 roku w skład konsorcjum weszły 44 biblioteki naukowe, których prenumerata czasopism wydawnictwa Elsevier stanowi zasób prawie 600 tytułów udostępnianych w wersji pełnotekstowej wszystkim członkom konsorcjum. Czasopisma te oznaczone są w bazie kolorem niebieskim, dla odróżnienia od pozostałych czasopism Elseviera, które znajdują się na platformie ScienceDirect, ale w których można przeglądać tylko spisy treści i abstrakty (oznaczone kolorem białym). Zakres tematyczny czasopism obejmuje głównie nauki ścisłe (biologia, chemia, fizyka, astronomia, matematyka, nauki techniczne, inżynieria, ekologia, informatyka, nauki o Ziemi), ale także w ograniczonym zakresie nauki społeczne i humanistyczne (filologia, bibliotekoznawstwo, sztuka, psychologia, pedagogika, historia, socjologia, zarządzanie, ekonomia).

Zakres chronologiczny obejmuje w większości tytułów woluminy od 1995 roku. Bazę można przeglądać w opcji BROWSE, w której wygenerowane zostają tematycznie wszystkie tytuły czasopism lub w opcji SEARCH, która umożliwia przeszukiwanie wg autorów artykułów, słów kluczowych, tytułów czasopism, ISSN, z możliwością stosowania operatorów logicznych i limitowania.

Baza posadowiona jest na serwerach Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego i uczestnicy konsorcjum mają nielimitowany dostęp, kontrolowany adresami IP komputerów pod adresem: http://vls.icm.edu.pl/ss.html

Wejście do bazy ScienceDirect znajduje się także na stronie domowej Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego: http://www.bg.us.edu.pl poprzez Czasopisma.

Uniwersytet Śląski przystępując do konsorcjum podpisał licencję na lokalną instalację ScienceDirect na okres do 2003 roku, która określa szczegółowo prawa i ograniczenia użytkownika bazy. Licencje takie podpisuje się przy zakupie każdej bazy CD-ROM lub online. Zabezpieczają one przede wszystkim prawa autorskie twórców i wydawców. Najważniejsze ustalenia w licencji to kto, z czego i w jakim zakresie może korzystać.

W licencji ScienceDirect jako uprawnieni użytkownicy są wymienieni: "nauczyciele akademiccy (włączając nauczycieli tymczasowych oraz pochodzących z wymiany, w okresie trwania ich zatrudnienia), studenci przed- i podyplomowi, pracownicy etatowi oraz pracownicy kontraktowi (pod warunkiem, że zostali poinformowani o i zgodzili się przestrzegać warunków niniejszej umowy)".

Określone są także warunki dostępu w bibliotekach: "W przypadku, gdy konsorcjum zapewnia publiczny dostęp ogólnych zasobów swoich bibliotek, może także udostępnić oraz pozwolić na kopiowanie materiału objętego licencją poprzez komputery na terenie biblioteki (w określonych granicach) użytkownikom publicznym do niekomercyjnych celów naukowych, badawczych i edukacyjnych. Użytkownicy publiczni nie mogą posiadać zdalnego dostępu do materiału objętego licencją."

Licencja zezwala na tworzenie tzw. pakietów materiałów dydaktycznych pod warunkiem: "Konsorcjum może wykorzystać kopie fragmentów materiału objętego licencją (w formie drukowanej lub elektronicznej) w dystrybuowanych odpłatnie lub bezpłatnie pakietach materiałów (zbiorach literatury) przeznaczonych dla uprawnionych użytkowników w związku z ich zajęciami dydaktycznymi. Kopie materiału objętego licencją zawarte w pakietach udostępnianych poprzez sieć muszą zostać zniszczone po zakończeniu okresu zajęć dydaktycznych, na które dany pakiet był przeznaczony".

Uprawnieni użytkownicy mają prawo do:

• "przeszukiwania i przeglądania materiału objętego licencją poprzez sieć",
• "drukowania oraz przegrywania na własne komputery uzyskanych z przeszukiwań fragmentów, ograniczonych do rozsądnej wielkości, materiału objętego licencją (fragmenty takie nie mogą obejmować całego numeru czasopisma)".

Prosimy zwracać szczególną uwagę na ten punkt!

Materiał objęty licencją nie może być w sposób bezpośredni lub pośredni wykorzystany do:

• "systematycznego lub obejmującego znacząca część kopiowania"
• "jakiejkolwiek wtórnej dystrybucji, odsprzedaży lub wtórnego licencjonowania, w tym także do odpłatnych usług" (Opłaty za wydruki pobierane w niektórych bibliotekach dotyczą kosztów eksploatacji, papieru itp. a nie opłaty za pobierany materiał)
• "systematycznego dostarczania lub dystrybucji osobom nie będącym uprawnionymi użytkownikami".

W związku z tymi ograniczeniami w licencji znajduje się wymóg zabezpieczenia systemu sieciowego:

"Subskrybent zobowiązuje się do zapewnienia integralności materiału objętego licencją dostarczonego przez Elsevier oraz do ograniczenia dostępu do tego materiału wyłącznie dla uprawnionych użytkowników. Subskrybent przyjmuje do wiadomości, że Elsevier ma prawo zerwać niniejsza umowę w przypadku wykazania nagminnego łamania powyższych zasad bezpieczeństwa lub łamania praw do własności intelektualnej Elsevier. Subskrybent podejmie stosowne środki, pozwalające wykryć i przeciwdziałać przypadkom nieprawidłowego używania materiału."

Określone w licencji tzw. "nieprawidłowe używanie materiału" jest bardzo łatwo wykrywalne, ponieważ wszelka aktywność użytkowników bazy jest stale monitorowana na serwerze ICM. Generowana tam statystyka zawiera wszystkie dane dotyczące czasu (dzień i godzina), numeru IP komputera, tytułu wykorzystywanego czasopisma (rocznik, wolumin, numer, strony) oraz pobieranych PDF-ów.

Przystąpienie do konsorcjum Elseviera będzie miało także wpływ na naszą politykę gromadzenia czasopism tego wydawcy. Podstawową zasadą jest utrzymanie prenumeraty drukowanej czasopism Elseviera, z którymi dana jednostka przystąpiła do konsorcjum i wycofanie tytułu jest utrudnione. Wg licencji punkt ten brzmi: "Konsorcjum może wycofać subskrypcję pojedynczych tytułów czasopism w związku z normalnym rozwojem swoich zasobów. W takim przypadku Elsevier oraz Subskrybent reprezentujący Konsorcjum uzgodnią włączenie do materiału objętego licencją innych publikacji o porównywalnej cenie. Subskrybent zobowiązuje się nie nadużywać tego uprawnienia, w szczególności nie częściej niż raz rocznie".

Analiza statystyki wykorzystania bazy ScienceDirect w okresie testowym (styczeń-marzec 2002) wykazuje, że była to jedna z najczęściej wykorzystywanych naszych baz danych (19417 PDF-ów). Szczegółową analizę wykorzystania ScienceDirect przeprowadzimy pod koniec roku.

ALEKSANDRA KASZPER
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego