Na łamach "Gazety Uniwersyteckiej UŚ" pisałem już, że wielodziedzinowe rejestry bibliograficzne Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (Institute for Scientific Information, ISI), a przede wszystkim Science Citation Index (SCI), są powszechnie cenionym źródłem wiedzy o różnych aspektach współczesnej nauki. Statystyki naukometryczne, bazujące na indeksach cytowań (liczba publikacji i zakres ich cytowania w przodujących czasopismach), odzwierciedlają bowiem ocenę dokonaną przez światową społeczność naukową.

Baza danych National Citation Report-Poland (NCR) i jej wyłącznie statystyczna wersja National Science Indicators są również opracowywane przez ISI, w oparciu o indeksy cytowań. Rejestr NCR, zakupiony przez Komitet Badań Naukowych (KBN), udostępniany jest w Ośrodku Przetwarzania Informacji w Warszawie. Był on już podstawą do oceny stanu różnych dziedzin nauki w Polsce przez KBN i w coraz większym zakresie będzie wykorzystywany, m. in. przy przyznawaniu kategorii badawczych. NCR stanowi zbiór ponad 116 tysięcy opisów wszystkich publikacji autorów bądź współautorów, którzy podali, że ich instytucja macierzysta mieści się w Polsce. W trakcie analizy naukometrycznej jednostek organizacyjnych naszej uczelni (patrz GU 10/1997) zakupiono "elektroniczną teczkę" Uniwersytetu Śląskiego - zbiór dokumentacyjny 1909 artykułów z afiliacją do UŚ. Poniżej przedstawiono pierwsze wyniki szczegółowego przeglądu tego fragmentu NCR, pod kątem publikacji naukowych z lat 1980-1996, które odbiły się największym echem w światowej społeczności uczonych.

Dla każdej publikacji indeksowanej w NCR podana jest ogólna liczba cytowań w minionych 17 latach, jak też liczba cytowań w poszczególnych latach. Dla porównania, dodano przeciętną liczbę cytowań tego samego rodzaju publikacji (artykuł, przegląd, komunikat, abstrakt konferencyjny itd. ) drukowanych w tym samym roku i czasopiśmie (czyli jego cytowalność). Warto przypomnieć, że chodzi wyłącznie o publikacje i powołania bibliograficzne w wyselekcjonowanych periodykach, rejestrowanych przez ISI i pogrupowanych w 104 dyscypliny i pola badawcze. W przypadku NCR jest to najszersza pula czasopism. Dla nauk przyrodniczych i technicznych liczy ona około 5300 indeksowanych periodyków w rozszerzonej wersji SCI (Expanded), co utrudnia bezpośrednie porównanie ze zwykle przytaczanymi danymi ze standardowego SCI (CD Edition), uwzględniającego jedynie 3300 czasopism.

W tabelach przedstawiono te artykuły obecnych pracowników UŚ, które zrobiły największą karierę w naukowym świecie. Ta lista "hitów" kumuluje jednak w sobie wszystkie wady rejestrów ISI, toteż trudno powiedzieć, że wiernie odzwierciedla obecność UŚ w międzynarodowym czasopiśmiennictwie naukowym. Najważniejsze ograniczenia to:

1. Jest rzeczą oczywistą, że lista nie obejmuje cytowań artykułów innych niż te opublikowane w periodykach zaliczonych przez ISI do wiodących w nauce światowej. Nie można jednak wykluczyć, że uznanie w świecie zdobyły i inne polskie publikacje, choć przypuszczalnie rzadko te z wydawnictw krajowych.

2. NCR nie uwzględnia cytowań książek i serii wydawniczych, których ranga w geologii światowej jest trudna do przecenienia. Dla przykładu, można mówić o imponującym sukcesie A. Lasoty z Instytutu Matematyki, autora (wspólnie z M. C. Mackey'em) książki Probabilistic Properties of Determinatistic Systems (Camridge University Press, 1985), na którą tylko w latach 1992-1997 powoływano się ponad 100 razy (i to według wąskiej bazy SCI). To może być zatem największy przebój naukowy UŚ... Jako aneks, zaprezentowane będą wkrótce wyniki przeszukania SCI pod kątem wszelkiego typu publikacji pracowników UŚ, ale jest to operacja żmudna i pełna różnorodnych pułapek, zwłaszcza bez zbiorczej bibliografii prac naszej uczelni.

3. Co więcej, NCR nie obejmuje również prac wydanych przed 1980. Nie jest to zbyt miarodajne w wielu dziedzinach nauki. Artykuł P. Miguli (Wydział Biologii i Ochrony Środowiska), wydrukowany w polskim periodyku Acta Theriologica w roku 1969 uzyskał w sumie ponad 200 cytowań.

4. Ze względu na statystyczny charakter NCR, nie wiadomo co się kryje za podanymi sumami powołań. Nie można więc określić zakresu udziału samocytowań. Możliwy jest zatem pewien udział samokreowania wysokiej pozycji, zwłaszcza w przypadku starszych publikacji.

5. Last not least: jest rzeczą oczywistą, że najłatwiej publikować i być cytowanym w tych działach nauki, które są najszerzej reprezentowane w bazach ISI, a więc na pewno w chemii, fizyce i - cześciowo - w biologii (biochemia, genetyka, itd. ). Z kolei, nauki społeczne i prawne, a zwłaszcza humanistyka, są wielokrotnie słabiej uwzględnione w indeksach cytowań, a w dodatku - znaczna część artykułów nie doczeka się w ogóle cytowań, bo nie ma wcale takiego zwyczaju. Tak też jest w przypadku wszystkich zarejestrowanych w NCR prac z Wydziału Filologicznego i (z jednym wyjątkiem) z Wydziału Nauk Społecznych.

W świetle powyższych uwag nie może dziwić fakt, iż podstawowy wykaz 20 najbardziej znanych w świecie artykułów z UŚ zawiera jedynie prace z kręgu nauk ścisłych. Poza jedną - należą one do dorobku Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii. W dodatkowej tabeli przedstawiono wyróżniajace się artykuły pracowników z czterech innych wydziałów, ale prace te w większości reprezentują te same dyscypliny nauk ścislych. Należy dodać, że nie wzięto pod uwagę publikacji obecnych pracowników UŚ, ale napisanych z afiliacją do innych placówek (np. tej współautorstwa J. Drewniaka z Fuzzy Sets and Systems z 1982 r., której zaliczono 35 powołań).

Dwa wyjątki są jednak bardzo znamienne. Zdecydowanym liderem klasyfikacji jest praca z udziałem A. Kiliana z Katedry Genetyki. W ciągu 4 lat zebrała ono aż 120 cytowań, co jest osiągnięciem znaczącym w skali krajowej. Należy bowiem pamiętać o względności sukcesu badaczy z UŚ: są w Polsce uczeni uzyskujący rocznie(!) kilkaset cytowań... W tym kontekście, szczególnie duże uznanie budzi rezultat osiągnięty przez publikacje jedynej przedstawicielki nauk społecznych, I. Heszen-Niejodek, z Katedry Psychologii Zdrowia i Rozwoju Społecznego.

Na liście autorów dominują znani reprezentanci Instytutu Fizyki, ale w wszechobecnym towarzystwie S. Kucharskiego z Zakładu Chemii Teoretycznej (aż 7 uznanych artykułów!). Optymizm budzi fakt, że połowa z czołowej dwudziestki to publikacje stosunkowo nowe, z lat 90-tych. Patrząc na stosunek do przeciętnej liczby cytowań czasopisma, ponad dziesięciokrotne przebicie osiągnął tylko lider rankingu, ale niewiele mu ustępują artykuły współautorstwa J. Hańderka (z Ferroelectrics) oraz S. Ernsta (z Acta Physica Polonica). A zatem nieliczne polskie czasopisma indeksowane w SCI oraz wyłącznie krajowy zespół badawczy mogą zapewnić sukces naukowy. Regułą są jednak publikacje zamieszczone w czołowych periodykach zachodnich, powstające w szerokiej współpracy międzynarodowej. Rekordowa praca z genetyki jest efektem kooperacji 25 uczonych z 13 ośrodków amerykańskich oraz z Rosji i Polski. Takie są właśnie trendy w nauce światowej u progu XXI wieku.

Lista przebojów naukowych UŚ - przy całej swojej niedoskonałości - powinna stanowić pozytywny punkt odniesienia tak dla ogólu młodych pracowników naszego uniwersytetu, jak i (niestety) sporej części profesury. W pewnym sensie może więc być suplementem do napisanego z pasją i pełnego troski o losy uczelni artykułu J. Wodza z majowego numeru "Gazety Uniwersyteckiej UŚ".

Ale zakończyć należy optymistycznie: z rejestrów ISI wynika jednoznacznie, że ranga dorobku naukowego górnośląskiej Alma Mater - mimo ogromu finanowych ograniczeń - wyraźnie wzrosła na przestrzeni ostatnich czterech lat, czym nieoczekiwanie znacząco różni się ona od wielu pozostałych uniwersytetów. Rok 1997 był dla UŚ rekordowy, ale o tym szerzej przy następnej okazji.

GRZEGORZ RACKI

* Przy jednakowej ilości cytowań wyżej klasyfikowano publikacje wydane później, a w następnej kolejności uwzględniano mniejszą średnią cytowalność czasopisma ("ponadprzeciętność publikacji"); ** Były pracownik UŚ WBiOŚ - Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, WMFiCH - Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii  

WT - Wydział Techniki; WBiOŚ - Wydział Biologii i Ochrony Środowiska; WPiP - Wydział Pedagogiki i Psychologii; WNoZ - Wydział Nauk o Ziemi