Jak młodzi ludzie zagrożeni wykluczeniem społecznym radzą sobie ze stresem? Pytanie to kryje wiele ważnych i trudnych kwestii. Co dzisiaj oznacza „być wykluczonym”? Kto jest najbardziej zagrożony? Jak można pomóc osobom dotkniętym trudną sytuacją życiową? Jak radzi sobie młodzież w sytuacji zagrożenia? Odpowiedzi na tak postawione pytania szuka dr Agnieszka Wilczyńska z Instytutu Psychologii UŚ, wraz z dziesięcioosobowym zespołem projektowym. Eksperymentalne badania pozwolą również zbadać dynamikę zmian w obrębie symptomów „odrętwienia emocjonalnego”.

Dr Agnieszka Wilczyńska, adiunkt w Katedrze Psychologii Społecznej i Środowiskowej UŚ

Zagrożeni wykluczeniem społecznym

Alkoholizm i środki psychoaktywne, przemoc, bezrobocie, ubóstwo czy wyuczona bezradność to tylko niektóre przykłady, przybliżające obraz rodziny dysfunkcyjnej. Dzieci i młodzież, wychowujące się w takim środowisku, mogą być zagrożone wykluczeniem społecznym. Kiedyś mówiło się o mało znaczącej warstwie społecznej, żyjącej na koszt państwa, wykolejonej, prowadzącej pasożytniczy tryb życia i łamiącej przepisy prawa – dziś natomiast, wraz ze wzrostem nasilenia problemu i coraz większą grupą osób zagrożonych wykluczeniem, następuje zmiana wartościowania i oceny tego zjawiska. – Przede wszystkim, wykluczenie społeczne należy rozumieć jako sytuację, w której człowiek nie może w pełni korzystać z dóbr dostępnych innym osobom, co wpływa również negatywnie na pełnione przez niego role społeczne. Takim przykładem jest brak możliwości uczestnictwa w pewnych grupach z powodu trudności w dostępie do osiągnięć nowych technologii czy brak możliwości uczestnictwa w grupie nieformalnej rówieśniczej z powodu innego wyglądu – wyjaśnia dr Wilczyńska.

Osoby dotknięte wykluczeniem wymagają wsparcia w obliczu zmian społecznoekonomicznych, dlatego tak ważne mogą okazać się wyniki realizowanego projektu badawczego, którego nadrzędnym celem będzie nie tylko rozpoznanie ewentualnych symptomów zagrożenia wykluczeniem społecznym u młodzieży oraz prześledzenie dynamiki ich zmian, lecz również szukanie sposobów przeciwdziałania skutkom owego wykluczenia.

W ramach projektu naukowcy rozpoczęli współpracę ze szkołami oraz poradniami zdrowia psychicznego. Do udziału w badaniu zostaną zaproszeni uczniowie szkół gimnazjalnych, spełniający kryteria zagrożenia wykluczeniem społecznym, ze zdiagnozowanymi zaburzeniami zachowania. Będzie to więc grupa nastolatków wychowanych w rodzinach niepełnych, dysfunkcyjnych, dotkniętych problemami alkoholowymi czy bezrobociem. Brane pod uwagę będą również takie objawy, jak wybuchy złości częstsze lub ciężkie w stosunku do wieku rozwojowego, częsta złośliwość lub mściwość czy inicjowanie starć fizycznych. Uczestnicy zostaną losowo przydzieleni do trzech grup badawczych.

Badania eksperymentalne zostaną przeprowadzone w naturalnych warunkach klinicznych. Naukowcy zastosują różne rodzaje interwencji psychologicznej oraz poddadzą badaniom psychofizjologiczne zmienne pozwalające na opis dynamiki zmian w obrębie symptomów „odrętwienia emocjonalnego”. Zacznijmy od końca. Wiele jest różnych reakcji na zagrożenie wykluczeniem społecznym. Okazuje się, że oprócz bezpośrednio obserwowalnych efektów zaburzeń emocjonalnych oraz innych objawów widocznych się w zachowaniu nastolatków, można również do tych negatywnych reakcji zaliczyć zespół „odrętwienia emocjonalnego”. Jest to rodzaj obrony, który pozwala ludziom w pewnym sensie „zamrozić” swoje emocje. Jak wyjaśnia dr Wilczyńska, stan ten charakteryzuje się mniejszą zdolnością współodczuwania, ograniczeniem działań prospołecznych czy zmianami nastroju, przy jednoczesnym wzroście pobudzenia napięciowego.

Jednym z ciekawszych kierunków realizowanego projektu będzie analiza zmian psychofizjologicznych, zachodzących w organizmie nastolatków, podczas interwencji psychologicznej. W ramach grantu Narodowego Centrum Nauki, został zakupiony specjalistyczny sprzęt do pomiarów psychofizjologicznych. Każdy uczestnik będzie miał zakładany przed zajęciami rękaw z urządzeniem elektronicznym, pozwalającym na automatyczny pomiar parametrów sercowych: siedmiokrotnie w trakcie jednych zajęć, w równych odstępach czasowych, w trakcie sesji interwencyjnych. Dlaczego akurat parametry serca? Otóż, jak wyjaśnia badaczka, dają one również wgląd w procesy psychiczne, poznawcze i emocjonalno- motywacyjne poszczególnych osób. Monitorowanie dynamiki zmian w obrębie tych zmiennych przed, podczas i po zastosowaniu interwencji psychologicznej pozwoli opisać proces radzenia sobie nastolatków ze stresem, w sytuacji zagrożenia wykluczeniem społecznym.

Serce i układ krążenia są szczególnie wrażliwe na sytuacje niepewności behawioralnej. Nowe zadanie lub wyzwanie powoduje znaczący wzrost aktywności pracy serca, a następnie stopniowe jej zmniejszanie. Aspekt analizy psychofizjologicznej został włączony z uwagi na charakter symptomów „odrętwienia emocjonalnego”, które zarówno w testach kwestionariuszowych, jak i w badaniach pracy serca wykazują istotne zmiany. Badacze, studiując odpowiedź serca na izolację społeczną u osób depresyjnych, zauważyli wzrost zmienności rytmu serca przy podejmowaniu interakcji społecznych oraz obniżenie zmienności rytmu serca w sytuacjach odizolowania społecznego.

Dr Agnieszka Wilczyńska oraz prof. Philip Zimbardo (Stanford University) w gronie społeczników z Nikiszowca, których prof. Zimbardo odwiedził podczas swojej grudniowej wizyty w Katowicach

Porównanie otrzymanych wyników pozwoli ocenić skuteczność narzędzi badawczych, proponowanych i testowanych przez naukowców z Uniwersytetu Śląskiego.

Poczucie „bycia włączonym”

Jak zaznacza dr Wilczyńska, warto zwrócić uwagę również na zmianę percepcji czasu w kierunku pozytywnej przyszłości. Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym zwykle w sposób fatalistyczny postrzegają teraźniejszość, przyszłość dla nich „nie istnieje”, odczuwają poczucie braku sensu, problemy z logicznym wnioskowaniem czy z samokontrolą zachowań. Także te aspekty zostały wzięte pod uwagę na etapie konceptualizacji badań. Młodzież, która weźmie udział w projekcie, zostanie podzielona na dwie grupy eksperymentalne. Pomysł utworzenia takich grup miał swoje korzenie m.in. w założeniach koncepcji amerykańskiego psychologa prof. Philipa Zimbardo, który przyjechał w grudniu ubiegłego roku do Katowic, na zaproszenie WPiPs UŚ, aby wygłosić wykład pt. „My journey from understanding evil to inspiring heroism”. Profesor Zimbardo, w swoich badaniach dotyczących czasu, wyszczególnił różne perspektywy czasowe postrzegane przez człowieka, mające niebagatelny wpływ na jego funkcjonowanie – w tym na radzenie sobie ze stresem. Na bazie dwóch z nich: hedonistycznej teraźniejszościowej oraz przyszłościowej perspektywie postrzegania czasu, zostały przygotowane scenariusze interwencji psychologicznej. Tzw. hedonistyczny związany jest z poprawą nastroju, zwiększeniem poczucia satysfakcji i uczenia się odczuwania przyjemnych uczuć. Wariant eudajmonistyczny polega natomiast na pomocy w odnajdywaniu poczucia sensu, dostrzeganiu własnych osiągnięć, planowaniu przyszłości i ustalaniu celów. Trzecia grupa będzie grupą kontrolną.

– Konsultowaliśmy z profesorem Zimbardo dotychczasowe wyniki badań oraz przygotowane w ramach projektu autorskie scenariusze interwencji psychologicznych – wyjaśnia kierowniczka projektu. – W marcu 2013 rozpoczniemy pracę w pierwszych grupach i przeprowadzimy badania w oparciu o scenariusze interwencji. Dotąd zajmowaliśmy się głównie przygotowaniem warsztatu badawczego, a zatem walidacją narzędzi badawczych oraz przygotowaniem narzędzi nowych, dotąd nieistniejących, takich jak na przykład Skala Zagrożenia Wykluczeniem Społecznym – dodaje badaczka.

Naukowcy oczekują, że po zastosowanej interwencji psychologicznej uczestnicy grup eksperymentalnych będą zorientowani bardziej na pozytywne aspekty teraźniejszości i przyszłości, będą przejawiali niższe pobudzenie napięciowe oraz że natężenie emocji pozytywnych będzie u nich wyższe niż w grupie kontrolnej. – Mamy również nadzieję, że dzięki zastosowanym narzędziom poprawią się parametry sercowe (ciśnienie skurczowe, ciśnienie rozkurczowe, częstotliwość uderzeń serca) oraz znacznie polepszy się aktywne radzenie sobie ze stresem wraz z niższym poziomem ukierunkowanego na zewnątrz gniewu – wylicza dr Wilczyńska. Nikogo nie trzeba przekonywać, jak ważne jest poczucie bycia docenianym i akceptowanym w jakiejś wspólnocie. O ile łatwiej wtedy budować pozytywny nastrój i mieć poczucie sensu planów tworzonych na przyszłość.

Bezpośrednią korzyścią udziału w projekcie będzie możliwość uczestniczenia w spotkaniach wspierających rozwój młodzieży, zarówno grup eksperymentalnych, jak i grupy kontrolnej, oraz udział w zajęciach pozwalających na doświadczenie pozytywnych emocji, uczących podejmowania prób budowania celów życiowych oraz poszerzających wiedzę z zakresu psychologii.

Projekt uzyskał pozytywna akceptację Wydziałowej Komisji Etycznej. Badanie służy celom naukowym, zatem wszystkie zebrane informacje o uczestnikach oraz ich dane osobowe będą traktowane poufnie. Każda informacja, po wprowadzeniu do bazy danych, zostanie zakodowana tak, aby niemożliwe było rozpoznanie poszczególnych uczestników badania.

Do udziału w projekcie zostali zaproszeni również studenci psychologii, którzy mogą zdobyć wiedzę i doświadczenie przy pracach związanych z organizacją grup eksperymentalnych oraz dotyczących opracowania zgromadzonych danych. Zakończenie projektu przewidziane jest w 2014 roku.