Otwiera się niezwykła przestrzeń zastosowania w praktyce zebranych zasobów danych i wyników wieloletnich badań prowadzonych na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz na Wydziale Nauk o Ziemi UŚ. – Istotne jest połączenie informacji o przyrodzie ożywionej i nieożywionej – wyjaśnia dr hab. Barbara Tokarska-Guzik, koordynator projektu ze strony Uniwersytetu Śląskiego.

Dr hab. Barbara Tokarska-Guzik podczas zajęć terenowych w ramach przedmiotu inwazje biologiczne

Na początku była współpraca

Kiedy dwóch pracowników WNoZ – dr Ryszard Chybiorz oraz prof. UŚ dr hab. Stanisław Czaja – przygotowywali, każdy w swoim zakresie, wnioski o dofinansowanie utworzenia bazy danych, okazało się, że podobny pomysł zrodził się na WBiOŚ. Wtedy podjęta została decyzja o współpracy i utworzono zespół w ramach wspólnego projektu BIOGEO – SILESIA ORSIP. Jego liderem został Uniwersytet Śląski, którego partnerem jest Województwo Śląskie, reprezentowane przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska (dyrektor Jerzy Parusel wraz z zespołem), oraz Śląskie Centrum Społeczeństwa Informacyjnego. Obecnie w zespole pracuje około pięćdziesiąt osób z dwóch wydziałów. Szerszy projekt, realizowany przez Urząd Marszałkowski, obejmuje utworzenie Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej (ORSIP). Integralną częścią bazy będzie portal dziedzinowy „Dziedzictwo przyrodnicze”, w obrębie którego utworzona zostanie struktura baz danych, zawierających informacje o przyrodzie ożywionej (WBiOŚ) i nieożywionej (WNoZ) województwa.

– Okazało się, że te informacje są rozproszone, znajdują się w różnych miejscach i w różnej postaci: baz danych, arkuszy kalkulacyjnych, kartotek, zielników, zbiorów muzealnych, kolekcji zoologów itd. – tłumaczy dr hab. Tokarska- Guzik. Ich rozproszenie i zróżnicowanie znacznie utrudnia wymianę informacji oraz niejednokrotnie uniemożliwia wykorzystanie cennych danych w praktyce. – Chcielibyśmy, by te informacje nie tylko były zgromadzone w jednym miejscu, ale też by zostały zweryfikowane i żeby się nie dublowały – dodaje dr Chybiorz.

Realizacja projektu rozpoczęła się w październiku 2011 roku. Na początku przygotowana została ankieta dotycząca gromadzonych danych z zakresu różnorodności, która zostanie skierowana do wybranych osób i instytucji. Pozwoli ona zebrać informacje o miejscu, liczbie oraz formie zgromadzonych danych. Jeśli są już dostępne w internecie, w powstającym systemie znajdzie się link do serwera mapowego z materiałem. Natomiast wprowadzenie danych zgromadzonych w formie cyfrowej i analogowej będzie zależało od zgody konkretnej instytucji i funduszy przeznaczonych na ten cel.

Bio- i georóżnorodność

W ciągu dwóch lat realizacji projektu utworzonych zostanie dwadzieścia tematycznych baz danych przestrzennych, za które odpowiedzialne będą poszczególne zespoły. Grupa WBiOŚ wraz z CDPGŚ zajmie się opracowaniem danych dotyczących stanowisk rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków roślin, zwierząt, siedlisk przyrodniczych i zbiorowisk roślinnych, a także gatunków inwazyjnych, flory terenów poprzemysłowych oraz korytarzy ekologicznych. Przygotowane zostaną również warstwy dotyczące ośrodków edukacji ekologicznej i ścieżek przyrodniczych, czynnej ochrony przyrody i monitoringu przyrodniczego. Zespoły WNoZ, z kolei, opracują geostanowiska województwa śląskiego oraz bazę danych dotyczących zmian zagospodarowania doliny górnej Odry w aspekcie zagrożenia powodziowego (w ujęciu historycznym). Zespołem przygotowującym ostatnią wymienioną warstwę kieruje prof. UŚ dr hab. Stanisław Czaja.

W czasie realizacji projektu zostanie utworzona struktura baz danych przestrzennych o wybranych elementach środowiska przyrodniczego oraz aplikacje do tworzenia, aktualizacji i zarządzania strukturą. Wszelkie szczegółowe informacje związane z jej budową zostaną wypracowane w kolejnych etapach prac, wspólnie z wyłonionym w przetargu wykonawcą systemu geoinformacyjnego. Wiadomo już jednak, że planowany jest zakup specjalnego sprzętu i oprogramowania, w tym skanera przestrzennego, umożliwiającego archiwizację kolekcji zielników w trójwymiarowej formie. Wykonawca systemu dostarczy na Uniwersytet Śląski również internetowy serwer danych przestrzennych i geoportal, umożliwiający dostęp publiczny do interaktywnych map, zdjęć i opisu obiektów ze środowiska aplikacji WWW. W ostatnim kwartale realizacji projektu tematyczna baza danych przestrzennych o wybranych elementach środowiska przyrodniczego zostanie udostępniona w portalu dziedzinowym „Dziedzictwo przyrodnicze” Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej Województwa Śląskiego (ORSIP).

Potencjalni odbiorcy

Jak wyjaśnia dr Chybiorz, portal umożliwi swobodny dostęp do danych dotyczących stanu środowiska przyrodniczego, z tym że wprowadzony zostanie podział na klienta zewnętrznego (jest nim każdy potencjalny użytkownik internetu) oraz wewnętrznego (osoba mająca dostęp do systemu poprzez internet, która przejdzie procedury logowania). Podział odbiorców wiąże się z przepisami prawa i rodzajem udostępnionej informacji. Przede wszystkim – nie każdy będzie mógł dowiedzieć się, gdzie znajdują są szczególnie cenne, chronione i zagrożone gatunki roślin i zwierząt. – Rzadkie okazy niekoniecznie są atrakcyjne wizualnie dla przeciętnego użytkownika: ot, zielone. Ale są kolekcjonerzy, którzy budują swoje zbiory. Ważne jest, żeby te zasoby jednak zachować dla przyszłych pokoleń – mówi dr hab. Tokarska-Guzik. W związku z tym w bazie znajdzie się pełna informacja o gatunku, wraz ze stanowiskami, ale tylko część informacji będzie powszechnie dostępna. W powyższej sytuacji dostęp do pełnego materiału będzie możliwy w konkretnym celu (np. dla naukowców, służb ochrony przyrody, urzędników administracji). – Ze względu na naukowy charakter materiału, bardzo ważna jest kwestia praw autorskich. Można bowiem umieścić w bazach metadane, w których znajdzie się informacja o sposobie i formie gromadzenia danych oraz o osobie, która je zebrała – wyjaśnia dr Chybiorz.

Grupa odbiorców jest szeroka. Zamieszczone w bazach tematycznych informacje będą skierowane do mieszkańców województwa śląskiego, którzy zainteresowani są bogactwem swojego regionu pod względem fauny i flory. Z pewnością atrakcyjny będzie materiał fotograficzny wraz z lokalizacją ciekawszych obszarów przyrodniczych. Zwiększy się tym samym świadomość ekologiczna mieszkańców Śląska. Co więcej, portal stanie się uzupełnieniem informacji turystycznej. Możliwa będzie wirtualna wędrówka po zakamarkach przyrodniczych województwa ślaskiego. Zgromadzone informacje staną się tym samym sposobem promocji regionu.

Potencjalnymi odbiorcami będą również naukowcy, gdyż projektowana baza stanowić będzie doskonałe źródło materiału do własnych prac badawczych. Zespoły zadbają o weryfikację i najwyższą jakość wprowadzanych danych. Zebrana informacja odkryje jednocześnie przestrzeń tematyczną, którą warto głębiej zbadać, szczególnie jeśli okaże się, że w obrębie danej warstwy jest wiele brakujących treści. Tym samym staje się źródłem tematu badawczego oraz otwiera możliwość współpracy z zespołem odpowiedzialnym za daną warstwę. Wdrożona baza danych będzie bowiem w kolejnych latach monitorowana i uzupełniana.

Dr Ryszard Chybiorz w jeden z pracowni na Wydziale Nauk o Ziemi

Znaczenie BIOGEO SILESIA

Docelowo grupą zainteresowaną są z pewnością gminy, powiaty czy inwestorzy. Jeśli ktoś zamierza cokolwiek wybudować, będzie mógł od razu sprawdzić, czy wybrany obszar nie jest chroniony i czy nie występują tam np. gatunki zagrożone. – Podjęliśmy współpracę z Głównym Instytutem Górnictwa, który buduje bazę poświęconą terenom poprzemysłowym w regionie (ze względu na typ, powierzchnię itp.). Nasza baza uzupełni ją o treści związane ze stanem pokrywy roślinnej na tych terenach – wyjaśnia dr hab. Tokarska- -Guzik. Dzięki tym informacjom ułatwione zostanie zrównoważone zarządzanie obszarami zdegradowanymi.

Warto wspomnieć jeszcze o znaczeniu warstwy dotyczącej roślin inwazyjnych. Są to obce gatunki, które zagrażają rodzimej różnorodności. Dzięki takim informacjom można wskazać tereny szczególnie podatne lub zagrożone inwazjami. Wiedza taka jest szczególnie ważna w przypadku miejsc, w których występują cenne gatunki roślin i zwierząt. Przykład opisanego zagrożenia podaje dr hab. Tokarska-Guzik, która zajmuje się roślinami inwazyjnymi: – Jednym z takich obszarów jest Graniczny Meander Odry – ostoja siedliskowa położona w dolinie Odry na granicy polsko- -czeskiej – cenny ze względu na zachowany naturalny fragment koryta rzeki oraz chronione prawem polskim i wspólnotowym stanowiska gatunków roślin i zwierząt, które mogą rozwijać się w takich warunkach. Problemem na tym obszarze jest rdestowiec, bylina z Azji, która rozprzestrzeniła się tu na dużą skalę.

Walka z gatunkami inwazyjnymi jest trudna, ponieważ rośliny nie znają granic administracyjnych, a woda dodatkowo sprzyja ich rozprzestrzenianiu. Ze względu na położenie obszaru, wskazana byłaby współpraca polsko- czeska, tym bardziej, że nurt rzeki transportuje kłącza i fragmenty pędów rdestowców z miejsc ich występowania w górnym biegu, znajdującym się w granicach Republiki Czeskiej.

Z kolei dzięki prowadzonym badaniom terenów zalewowych w ujęciu historycznym, w grupie profesora Czai możliwe stanie się przygotowanie symulacji, które pozwolą na jednoznaczne stwierdzenie, czy częstotliwość i wielkość współczesnych powodzi jest znacząco większa niż powodzi w XIX wieku, kiedy to wpływ antropopresji na warunki formowania się odpływu w dorzeczu górnej Odry był znacząco mniejszy. Tym samym idea projektu wpisuje się w misję Uniwersytetu, dając wyraz swego powiązania z regionem, dzięki możliwości wykorzystania wyników badań prowadzonych na poszczególnych wydziałach w praktyce.

Bazy danych wraz z upublicznieniem portalu „Dziedzictwo przyrodnicze” mają być wprowadzone w 2013 roku. Projekt współfinansowany jest z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013 oraz z budżetu Uniwersytetu Śląskiego i Województwa Śląskiego.