Jeszcze do niedawna nie było wiadomo, kim właściwie jest doktorant. Nie był on ani pracownikiem naukowym, ani studentem, czasem bywał asystentem, młodym nauczycielem akademickim lub stażystą. Rzeczywisty status doktoranta zależał od jego Alma Mater, w której pracował, a niejednokrotnie od wydziału tejże uczelni. Od 2005 roku sytuacja się nieco zmieniła i wyklarowała. Obowiązuje - oczekiwana przez środowisko doktorantów - ustawa Prawo o Szkolnictwie Wyższym z 27 lipca 2005 roku, która normuje szereg spraw związanych z funkcjonowaniem doktorantów oraz studentów.

Nowa ustawa daje wykładnię, kim jest doktorant. Zgodnie z literą prawa staje się on uczestnikiem studiów doktoranckich (art.2), posiada tytuł magistra albo tytuł równorzędny, umożliwiający uzyskanie zaawansowanej wiedzy w określonej dziedzinie lub dyscyplinie nauki. Uczestnik studiów III-go stopnia ma przygotowywać się do samodzielnej działalności badawczej i twórczej oraz uzyskania stopnia naukowego doktora (art. 2). Zatem, z pewnością doktorant nie jest studentem, choć nie da się ukryć, że ustawa bardziej zbliża go jednak do statusu studenta (pomoc materialna, legitymacja) niż pracownika naukowego. Inne kwestie, takie jak sprawy studenckie, będą sygnalizowane poprzez obecność doktorantów w senacie uczelni oraz w każdej radzie wydziału jednostki organizacyjnej, która prowadzi studia doktoranckie. Podobnie jak studenci, doktoranci mają swoją reprezentację w formie samorządu oraz ogólnopolską reprezentację zwaną Krajową Reprezentacją Doktorantów (www.krd.org.pl). Ustawa bowiem bardzo często odsyła doktorantów do zapisów dotyczących studentów, co staje się źródłem pewnych trudności interpretacyjnych.

Polityka stypendialna

Zgodnie z ustawą doktorant może uzyskać dwa rodzaje świadczeń stypendialnych:

- stypendium doktoranckie - z dotacji na prowadzenie studiów doktoranckich w danej uczelni. Minimalne stypendium nie może być niższe niż 60 proc. minimalnego wynagrodzenia zasadniczego asystenta, ustalonego w przepisach o wynagradzaniu nauczycieli akademickich (art. 200). Jest bez wątpienia najbardziej efektywnym instrumentem wspierania pracy doktoranta.

17 marca 2006 roku na konferencji "Model awansu naukowego w Polsce", prof. Zdzisław Latajka, w wygłoszonym referacie "Czynniki wpływające na efektywność studiów doktoranckich" przedstawiał dwa sektory doktorantów: otrzymujących i nieotrzymujących stypendia. Na podstawie tych kryteriów można zaobserwować, jaka jest efektywność oraz szybkość napisania - na odpowiednio wysokim poziomie - pracy doktorskiej. Wskaźnik efektywności doktorantów nieotrzymujacych stypendium w sposób naturalny spada, ponieważ doktorant, jako osoba w przedziale wiekowym od 26 do około 30 lat ma już inne potrzeby, wynikające między innymi z naturalnych procesów społecznych, takich jak zakładanie rodziny. Doktorant musi zadbać o własne finansowanie i dlatego jest mu niezmiernie trudno pogodzić pracę naukową z pracą zawodową.

- Stypendia za wyniki w nauce, socjalne, żywieniowe, mieszkaniowe, specjalne dla osób niepełnosprawnych oraz zapomogi. Fundusz stypendialny sięga maksymalnie 3 proc. funduszu pomocy materialnej dla studentów pierwszego i drugiego stopnia.

Krajowy Zjazd Doktorantów 5-6 maja 2006

W tym miejscu pozwolimy sobie poddać krytyce rozwiązania ustawowe bo stypendia socjalne inne są dla studentów i doktorantów. Ze względu na ograniczoną ilość środków finansowych będzie można przyznać doktorantom po 100 zł w ramach pomocy materialnej. Jest to zaledwie pomoc doraźna. Istnieje ponadto wiele przeszkód w stosowaniu stypendium socjalnego, które uzewnętrznią się dopiero na etapie stosowania. Szczególne trudności wystąpią w przypadku dużych uniwersytetów, które mają w granicach dwóch tysięcy doktorantów. Są trzy takie uniwersytety w kraju: Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski, gdzie grupa doktorantów jest dosyć znacząca w stosunku do grupy studentów. Oczywiście nie jest możliwe w takich warunkach zapewnienie odpowiedniej opieki socjalnej dla doktorantów.

Jest jeszcze parę innych niekorzystnych zapisów ustawowych w tej materii, jak na przykład obowiązek stosowania regulaminów studenckich do przyznawania pomocy dla doktorantów.

Zwrot stypendium

W ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym nie ma zapisów o zwrocie stypendium. Jest to zasadnicza zmiana w stosunku do poprzednich zapisów. Niewątpliwie prawo nie działa wstecz. Z tego samego powodu doktoranci, którzy mieli przyznane stypendium na 4 lata, będą je otrzymywać przez ten okres. Obecnie stypendium przyznawane jest na rok. Po ocenie postępów w pracy doktorskiej i naukowo-dydaktycznej może być ono przyznane na kolejny okres.

MAGDALENA JAWORSKA
Przewodnicząca Porozumienia Doktorantów
Uczelni Śląskich
(magda221@tlen.pl)
MICHAŁ OCHWAT
Prezes Towarzystwa Doktorantów
Uniwersytetu Jagiellońskiego
(michal.ochwat@wp.pl)