19 kwietnia 2005 r. minęła dziesiąta rocznica śmierci dr Marianny Czubaliny, nauczyciela akademickiego, historyka literatury staropolskiej, badacza pogranicza folkloru i literatury polskiej. Od momentu śmierci ukazał się szereg tekstów biograficznych i wspomnieniowych, a przede wszystkim zaś rangę Jej dorobku naukowego jako badacza utrwalił Słownik biobibliograficzny. Pisarze i badacze literatury w Zagłębiu Dąbrowskim, t. II, Sosnowiec 2002, pod red. dra Pawła Majerskiego. Zwięźle przedstawiono biografię M. Czubaliny, Jej twórczość oraz opracowania biograficzne.

  Marianna Oterman-Czubalina urodziła się 18 października 1939 r. w Stawieszycach (Stawiszycach), gmina Złota Pinczowska, powiat pinczowski, województwo kieleckie, jako córka Józefa Otermana i Antoniny z Parlaków, średniozamożnych rolników. Uzyskała maturę w II Liceum Ogólnokształcącym w Będzinie w dniu 5 czerwca 1956 r. Studia odbyła w latach 1956-1960 w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach i została w dniu 5 lipca 1960 r. magistrem filologii polskiej przedstawiając wysoko ocenioną rozprawę pt. "Poezja rodzinna Wacława Potockiego" (promotor doc. dr Jan Zaremba). Od 1 września 1960 r. do 31 sierpnia 1962 r. pracowała jako nauczycielka języka polskiego w klasach licealnych, w Szkole Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącym nr 5 im. Jana Kawalca w Katowicach. Od 1 X 1962 do 30 IX 1965 była zatrudniona jako asystentka, a następnie jako starsza asystentka w Katedrze Historii Literatury Polskiej WSP w Katowicach. Od 1 X 1972 po uzyskaniu stopnia doktora nauk humanistycznych za rozprawę pt. "Z badań nad rękopisami Wacława Potockiego" (promotor prof. dr Jan Zaremba), obronioną w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, została adiunktem w Zakładzie Literatury Staropolskiej, Oświeceniowej i Romantycznej w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Śląskiego. Rozprawa była świadectwem ogromnej sumienności autorki, która w zbiorach specjalnych kilkunastu bibliotek naukowych badała rękopisy Wacława Potockiego. Zarówno temat, jak i rozległość studiów zapowiadały badaczkę Wacława Potockiego i literatury barokowej dużego formatu, uczoną, która swą wiedzę opierała nie tylko na starodrukach, ale sięgała do rękopisów, co podkreślili wszyscy trzej recenzenci pracy doktorskiej (doc. Józef Mayer, Biblioteka Śląska; doc. Adam Jarosz, Uniwersytet Śląski i doc. Stanisław Grzeszczuk, Uniwersytet Jagielloński). Szczególnie cenne ustalenia udało się doktorantce powziąć w związku z badaniami Argenidy Wacława Potockiego, jej poszczególnych wydań i konfrontacji ich z rękopisem tego poematu. Zasygnalizowane problemy wymagały dalszych badań, które dr Czubalina kontynuowała w ciągu lat następnych.

W latach 1970-1975 dr M. Czubalina była przez dwie kadencje członkiem Rady Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Śląskiego oraz brała udział w pracach Rady Szkoły do Spraw Młodzieży w roku akademickim 1974-1975. W latach 1963-1968 była członkiem Podkomisji Śląskiej w Katowicach Komisji Historycznoliterackiej Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Po powstaniu Oddziału PAN w Katowicach w roku 1984 została powołana na członka Komisji Historycznoliterackiej tutejszego oddziału, której członkiem pozostawała do śmierci w 1995 r.

Za aktywną postawę w życiu uczelni oraz za wyróżniającą się działalność naukowo-dydaktyczną otrzymała szereg nagród rektora (1968, 1981, 1984) oraz nagrodę zespołową trzeciego stopnia (1988) i nagrodę indywidualną drugiego stopnia (1989). Przyznawano Jej też nagrody za wysługę lat: za 20 lat pracy, 25 i 30 lat. Z dniem 1 października 1986 r. dr Marianna Czubalina przeszła na stanowisko wykładowcy, a od 30 września 1987 r. została starszym wykładowcą.

Debiutowała w roku 1965 jako Marianna Otermanówna rozprawą pt. "Periody" Wacława Potockiego a "Treny" Jana Kochanowskiego ("Prace Historycznoliterackie Katedry Historii Literatury Polskiej", zeszyt nr 3, Katowice 1965, s. 291-302). Dalsze jej badania koncentrowały się wokół literatury polskiego baroku i Wacława Potockiego. W 1967 opublikowała rozprawkę pt. Rej i Kromer w pismach Adama Gdacjusza ("Studia nad piśmiennictwem śląskim", Katowice 1967, s. 119-129). W związku z tematyką rozprawy doktorskiej pozostawała praca pt. O nieznanym rękopisie "Argenidy" Wacława Potockiego ("Prace Historycznoliterackie Katedry Historii Literatury Polskiej" nr 12, Katowice 1979, s. 46-51). Stopniowy zwrot zainteresowań naukowych i ich poszerzenie sygnalizowała rozprawka pt. Bajka ludowa w "Ogrodzie fraszek" Wacława Potockiego opublikowana w 2. tomie pracy zbiorowej pt. Wśród zagadnień polskiej literatury barokowej, Katowice 1980, s. 27-36. Dalszą dokumentację nowych tendencji badawczych M. Czubaliny stanowiły dwie prace: Wokół genezy przysłowia "Nie święci garnki lepią" (Literatura popularna - folklor - język, Katowice 1981, s. 40-45) i napisana wspólnie z Dionizjuszem Czubalą: Kilka uwag o przysłowiach garncarzy ("Prace Historycznoliterackie" nr 11, Katowice 1978, s. 137-149); z tymże autorem ogłosiła Refleksje paremiologiczne (Z problemów badania kultury ludowej, Katowice 1988, s. 96-108). Na gruncie folklorystyki historycznej mieszczą się dwa dalsze przyczynki Czubaliny dotyczące W. Roździeńskiego: O Sfistonach, czyli zagadka folklorystyczna w "Officina ferraria" W. Roździeńskiego (Szkice o literaturze dawnej i nowszej, Katowice 1992, s. 61-68) i Demony ogniste w "Officina ferraria" W. Roździeńskiego wygłoszony na "Kolokwium polsko-włoskim" w Katowicach 1991, a następnie przekazany do publikacji w tomie zbiorowym. Współpraca z D. Czubalą przyniosła szereg publikacji źródłowych dla folklorystyki literackiej w postaci książek zaopatrzonych we wstępy popularnonaukowe i stosowne opracowania: Anegdoty, bajki i opowieści garncarzy (Warszawa LSW 1980, ss. 200). Zagłębiu Dąbrowskiemu poświęcili oboje autorzy tom Podania i opowieści z Zagłębia Dąbrowskiego. Sto lat temu i dzisiaj (Katowice ŚIN 1984, ss. 230). Dokumentację folkloru śląskiego wzbogaciła wspomniana para autorska M. i D. Czubalowie przy współudziale A. Wilkonia pracą edytorską, opatrzoną wstępem, pt. Boju boju bojka. Wybór baśni śląskich (Katowice Śląski Instytut Naukowy 1987, ss. 376).

Książka ta stanowi próbę scalenia wątków baśniowych związanych ze Śląskiem. Przynosi materiały pochodzące z zapisów terenowych oraz wybrane z czasopism i publikacji zwartych. Ostatnią publikacją, w której pojawiło się nazwisko Czubaliny: jako autorki rozprawy poświęconej folklorowi w twórczości W. Potockiego (U źródeł pewnego wiersza Wacława Potockiego, s. 42-48), i jako współredaktorki ciekawie zapowiadającego się periodyku pod nazwą "Teksty z Ulicy" ("Zeszyt Folklorystyczny" 1, Katowice, styczeń 1995).

Badania folklorystyczne Marianny Czubaliny szły dwoma nurtami. Pierwszy - to penetracje folklorystyczne w literaturze i piśmiennictwie baroku. Rozpoczyna go rozprawa Bajka ludowa w "Ogrodzie fraszek" Wacława Potockiego (1980), a zamyka go rzecz O Sfistonach, czyli zagadka folklorystyczna w "Officina ferraria" Walentego Roździeńskiego (1992).

Drugi nurt to badania (wespół z mężem, Dionizjuszem Czubalą) współczesnego folkloru prozaicznego. Razem wyprawiali się w teren gromadząc folklor garncarzy, podania z Zagłębia Dąbrowskiego, bajki śląskie, opowieści wspomnieniowe z lat wojny i okupacji, wreszcie legendy miejskie. Wspólnie też publikowali: kilka artykułów i trzy książki. Do ważnych niewątpliwie należą Anegdoty, bajki, opowieści garncarzy. Zawód ten w swej archaicznej postaci przestał istnieć. W ostatniej więc chwili udokumentowali i wydali teksty, które pozostawały tylko w pamięci ludzkiej. Cenną pracę badawczą prowadzili też na terenie Zagłębia Dąbrowskiego dokumentując folklor miejski. I ta praca nie miała poprzedników w takiej skali. Wysiłek swój udokumentowali tomem Podania i opowieści z Zagłębia Dąbrowskiego. Sto lat temu i dzisiaj. Ich wspólne zainteresowania bajkami śląskimi zakończone zostały wyborem tekstów Boju, boju, bojka. Nie zostały natomiast utrwalone publikacjami inne ich wspólne prace i zamierzenia jak księga przysłów śląskich, tom wojennych opowieści biograficznych czy sensacji współczesnych.

M. Czubalina w latach 1965-1973 współpracowała z magazynem społeczno-kulturalnym "Poglądy", publikując recenzje z książek współczesnych, materiały literackie z teki korespondencyjnej znanego krytyka z okresu międzywojennego, Alfreda Jesionowskiego. W "Przemianach" (1973, nr 77) zrecenzowała książkę S. Mijasa Świętokrzyskie szlaki literackie. Wypowiadała się też na łamach pisma "Sprawy Chemików" w latach 1973-1975.

Dr M. Czubalina była członkiem licznych organizacji: politycznych i społecznych oraz naukowo-kulturalnych. W swej działalności na terenie Wydziału Filologicznego oraz w Instytucie Literatury Polskiej kierowała się zasadą niezwykłej prawości i uczynności wobec kolegów, zwłaszcza tych, którzy znajdowali się w trudnych sytuacjach. Była zawsze najrzetelniejszą obrończynią osób, które potrzebowały pomocy. Robiła to nadzwyczaj dyskretnie i bezinteresownie. Tę piękną cechę charakteru w imieniu kolegów podniósł w przemówieniu nad grobem Zmarłej Dyrektor Instytutu Nauk o Literaturze Śp. prof. Ireneusz Opacki.

Między innymi w latach młodości była sekretarzem Towarzystwa Miłośników Zagłębia Dąbrowskiego. Współpracowała też z Towarzystwem Miłośników Ziemi Będzińskiej. Od roku 1962 r. była członkiem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. Została powołana najpierw na członka Podkomisji Śląskiej, a później Komisji Historycznoliterackiej Oddziału PAN w Katowicach (1963-1995). Dr Mariannę Czubalinę wyróżniono Srebrną Odznaką Zasłużonego w rozwoju województwa katowickiego (1974), Złotym Krzyżem Zasługi (1981), Złotą Odznaką Za Zasługi Dla Uniwersytetu Śląskiego (1993). Z członków rodziny pozostali: mąż Dionizjusz Czubala (ur. 1935), profesor uniwersytecki, znany folklorysta oraz zmarły ojciec (ur. 1909 - zm. 1995) i brat Kazimierz Oterman (ur. 1943). M. Czubalina została pochowana na cmentarzu parafialnym w Pełczyskach, województwo kieleckie.

Opracowania i źródła

Fotografie i portret olejny (1988) Stanisława Gawrona w posiadaniu rodziny; Bibliografia Śląska; Polska Bibliografia Literacka; Bibliografia pracowników Uniwersytetu Śląskiego; Pisarze i badacze literatury w Zagłębiu Dąbrowskim. Słownik biobibliograficzny, t. II; Skład osobowy Uniwersytetu Śląskiego 1995; - Dionizjusz Czubala: Sesja naukowa z okazji 50-lecia Związku Zawodowego Chemików, "Kwartalnik Historii Ruchu Zawodowego CRZZ" 1970, nr 3, s. 133-134; Jerzy Hłond: Pamięć kultury. Z dr Marianną Czubaliną i dr Dionizjuszem Czubalą z Uniwersytetu Śląskiego rozmawia..., "Tygodnik Kulturalny" 1987, nr 35; Adam W. Jarosz: Marianna Czubalina (1939-1995), w: Słownik badaczy literatury polskiej, t. 2, red. J. Starnawski, Łódź 1998, s. 87-88; Marek Piechota: Wspomnienie o doktor Mariannie Czubalinie, "Gazeta Uniwersytecka" 1995, nr 27; Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska: Marianna Czubalina (1939-1995) odeszła, w: "Teksty z Ulicy", "Zeszyt Folklorystyczny" [nr 2], red. Dionizjusz Czubala i Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, Katowice 1996, s. 64-66; Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Katowicach. Skład osobowy oraz spis wykładów i ćwiczeń na rok akademicki 1964/65, Katowice 1965; Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Katowicach 1950-1968, wstępem poprzedził prof. dr Józef Pieter, red. Adam Jarosz i Augustyn Jendrysik, Katowice 1971, ss. 399 - tamże liczne wzmianki biograficzne i bibliografia prac; Kazimiera Zielińska: Gdzie się podziali Płanetnik i Świstun? "Wiadomości Zagłębia" 1988, nr 15; - Akta osobowe pracownika naukowo-dydaktycznego. Dr Marianna Czubalina. Instytut Nauk o Literaturze Polskiej Uniwersytetu Śląskiego; Teczka personalna w Dziale Osobowym Uniwersytetu Śląskiego; Odpis skrócony aktu małżeństwa, Katowice dn. 29 IV 1970 r.; Odpis skrócony aktu zgonu, Katowice dn. 21 IV 1995.

ADAM W. JAROSZ