Myślenie o przyszłym rozwoju jest warunkiem trwania każdej instytucji, w tym także uniwersytetu. Owo myślenie musi przełożyć się na opracowanie strategii krótko- i długookresowej, która wyznaczy główne kierunki działania na nadchodzące lata. Strategia działania powinna wynikać z analizy stanu faktycznego uczelni, identyfikacji jej silnych i słabych stron, powinna uwzględniać uwarunkowania w jakich uczelni przyszło i przyjdzie funkcjonować, a także powinna uwzględniać kierunki rozwoju szkolnictwa wyższego oraz nauki w kraju i na świecie. Strategia winna być w miarę potrzeb modyfikowana, ale jej zasadniczy zrąb musi być na tyle trwały, aby kolejne ekipy zarządzających mogły posługiwać się nią dla urzeczywistnienia celów edukacyjnych i naukowych określonych w Misji uniwersytetu. W Polsce brak jest jednolitego i oficjalnego (ministerialnego) dokumentu, który określałby kierunki rozwoju szkolnictwa wyższego. Zapewnienia o priorytetowym traktowaniu edukacji w naszym kraju pozostają w sferze deklaratywnej i nie przekładają się czytelną, długookresową politykę w tej kluczowej dla przyszłości Polski dziedzinie. W tej sytuacji uczelnie wyższe opracowują własne strategie rozwoju nawiązujące do trendów światowych. Również w naszej uczelni powstały dokumenty senackie i rektorskie zawierające wytyczne do dalszego działania (z ich treścią można zapoznać się na stronach internetowych uniwersytetu). Najważniejszym z nich jest Misja Uniwersytetu Śląskiego, w której określono cele i zadania Uniwersytetu wynikające z fundamentalnych wartości akademickich. Drugi bardzo istotny dokument przyjęty przez Senat w kwietniu 1998 roku nosi nazwę "Kierunki rozwoju Uniwersytetu Śląskiego". Mimo upływu czterech lat wiele z postulatów zawartych w tym dokumencie, ze względu na ponadczasowy charakter, pozostaje nadal aktualnych. Odrębny dokument przedstawia zasady polityki kadrowej w naszym uniwersytecie. Niniejszy artykuł skrótowo omawia czynniki determinujące rozwój uczelni skupiając się na elementach polityki naukowej naszego uniwersytetu.

Stan obecny

Istnieje wiele sposobów i wiele kryteriów oceny aktualnej kondycji uczelni. Ocena powinna także uwzględniać porównanie z innymi uniwersytetami. Rada Główna Szkolnictwa Wyższego bierze pod uwagę między innymi potencjał badawczy uczelni, istniejące i kształtowane "szkoły badawcze", kosztochłonność badań oraz liczbę zakończonych przewodów doktorskich i habilitacyjnych. W artykule posłużę się danymi statystycznymi.

Uniwersytet Śląski kształci na studiach dziennych, wieczorowych i zaocznych 40 493 studentów, co lokuje go w pierwszej czwórce największych krajowych uczelni po Uniwersytetach Warszawskim (około 50 tys.) i Wrocławskim (około 42 tys.), nieomal ex aequo z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu (ponad 40 tys.). Studenci studiów zaocznych stanowią 51 proc. wszystkich studentów naszej uczelni, co w porównaniu z minionym rokiem akademickim oznacza zmniejszenie ich udziału o 3 proc.

Jedną z miar wysokiej jakości kształcenia jest przyznanie akredytacji kierunkowi studiów przez ogólnopolską Uniwersytecką Komisję Akredytacyjną. Dotychczas 12 spośród 33 kierunków studiów w Uniwersytecie Śląskim uzyskało akredytację, a kilka dalszych zamierza ubiegać się o nią w najbliższym czasie. Uniwersytet Śląski pod względem liczby akredytowanych kierunków studiów znajduje się na czwartym miejscu w kraju.

Pod względem liczby pełnozatrudnionych nauczycieli akademickich Uniwersytet Śląski mieści się w pierwszej szóstce polskich uniwersytetów (Tabela 1). Z końcem roku 2000 na jednego nauczyciela akademickiego przypadało w naszej uczelni 21,5 studenta, co stawiało nas na ósmej pozycji w kraju. Wskaźnik ten wśród dziesięciu najlepszych pod tym względem uniwersytetów zmieniał się od rekordowej i nieosiągalnej dla innych liczby 9,6 w Uniwersytecie Jagiellońskim do 25,9 w Uniwersytecie Wrocławskim. Pod względem liczby profesorów tytularnych (181) zajmowaliśmy w grudniu 2000 roku szóstą pozycję, przy czym udział profesury tytularnej wśród wszystkich nauczycieli akademickich wynosił 11 proc. Dla porównania w Uniwersytetach: Warszawskim (419 profesorów tytularnych) wskaźnik ten wynosił 16 proc., Warmińsko-Mazurskim 14 proc., Jagiellońskim, Adama Mickiewicza, Wrocławskim 12 proc., Gdańskim, Łódzkim i Marie Curie-Skłodowskiej 8 proc.

Nauczyciele Akademiccy pełnozatrudnieni (NAP) i niepełnozatrudnieni (NAN) w grudniu 2000 roku. Dane z Informatora "Szkolnictwo Wyższe". Ministerstwo Edukacji Narodowej 2001.

Na studiach doktoranckich prowadzonych na siedmiu wydziałach studiuje obecnie 513 słuchaczy w trybie dziennym (siódme miejsce w Polsce) i 860 w trybie zaocznym (pierwsze miejsce w Polsce). Efektywność terminowego ukończenia studiów doktoranckich w Uniwersytecie Śląskim nie odbiega od średniej krajowej. Pod względem łącznej dotacji na statutową działalność badawczą Uniwersytet Śląski znajdował się w roku 2001 na dziewiątym miejscu pośród piętnastu uniwersytetów. Należy podkreślić, że niektóre wydziały naszej uczelni osiągnęły czołowe pozycje w Polsce. Dla przykładu Wydziałowi Nauk o Ziemi przyznano największą dotację w tej grupie jednostek ocenianych przez KBN, a Wydział Filologiczny ulokował się na trzecim miejscu wśród siedemnastu wydziałów filologicznych i humanistycznych. Wielkość dotacji na działalność statutową jednostek badawczych zależy od sumy punktów uzyskanych na podstawie oceny dorobku naukowego według kryteriów zespołów KBN. Nie zależy natomiast wprost od tak zwanej kategorii KBN. Ta ostatnia jest de facto wskaźnikiem efektywności badań naukowych obliczanym jako suma punktów uzyskanych przez jednostkę podzielona przez ilość pracowników naukowych zatrudnionych w jednostce. Przy czym tylko 20 proc. wszystkich ocenianych przez KBN jednostek może uzyskać najwyższą I kategorię.

Jednym z ważniejszych kryteriów oceny jednostek dokonywanych przez KBN jest liczba publikacji w czołowych czasopismach naukowych i cytowania publikacji pracowników jednostki w odniesieniu do średniej światowej liczby cytowań w danej dyscyplinie nauki. Pod tym względem notujemy od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stały i znaczący wzrost (Rys. 1). Pod względem średniej liczby publikacji na jednego pracownika naukowego w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych Uniwersytet Śląski lokował się na 8 pozycji w kraju, a pod względem średniej liczby cytowań jednej publikacji zajmowaliśmy 6 pozycję (Rys. 2). Na podkreślenie zasługuje fakt dużego udziału publikacji wynikających ze współpracy z partnerami zagranicznymi (3/4 wszystkich publikacji napisanych we współautorstwie).

Rys.1

Rys.2

Środki finansowe na badania naukowe w Uniwersytecie Śląskim pochodzą prawie wyłącznie z budżetu państwa w postaci dotacji na działalność statutową, badania własne oraz środków na realizację indywidualnych lub zespołowych projektów badawczych, tzw. grantów. Środki z innych źródeł, w tym z Unii Europejskiej czy innych programów międzynarodowych stanowią znikomy procent budżetu badań naukowych. W roku akademickim 2000/2001 w Uniwersytecie Śląskim realizowano 142 projekty badawcze finansowane przez KBN. Z tego 58 proc. na czterech wydziałach matematyczno-przyrodniczych. Znacznie gorzej przedstawia się udział badań zamawianych przez podmioty gospodarcze, administracyjne i inne. Od lat ilość badań usługowych realizowanych w naszej uczelni waha się od 17 do 26 projektów (23 w roku 2001).

Struktura budżetu naszego uniwersytetu jest niedobra i nie odbiega od innych polskich uniwersytetów. Udział badań naukowych w budżecie Uniwersytetu Śląskiego nieznacznie tylko przekracza 7 proc. Przychody ze sprzedaży wiedzy stanowią znikomy ułamek procenta dochodów uczelni. Uniwersytet Śląski, podobnie jak i inne polskie uniwersytety ukierunkowany jest na edukację jako główne źródło dochodu pozabudżetowego. Jest to niebezpieczne zważywszy na malejącą popularność studiów zaocznych i różnego rodzaju inicjatywy ministerialne limitujące rozwój płatnych studiów zaocznych.

Przedstawiony powyżej skrótowo i wybiórczo stan naszego uniwersytetu wskazuje, że jest on jedną z największych polskich uczelni dysponującą dużym, choć nie do końca wykorzystanym potencjałem badawczym. Pod względem różnych wskaźników i kryteriów oceny Uniwersytet Śląski lokuje się w grupie 6 uniwersytetów zajmujących środkową pozycję pośród 17 uczelni tego typu. Dla opracowania strategii rozwoju uniwersytetu nie jest wszakże istotne rankingowanie całej uczelni, ale zidentyfikowanie jej słabych i silnych jednostek w stosunku do ich odpowiedników w innych uniwersytetach. Wiedza na ten temat powinna być wykorzystana do odpowiednich działań przez osoby odpowiedzialne za kierowanie całym uniwersytetem jak i jego poszczególnymi jednostkami.

Uwarunkowania

Uwarunkowania w jakich przychodzi funkcjonować uczelniom polskim można podzielić na negatywne i pozytywne. Do pozytywnych uwarunkowań zaliczyłbym ciągle żywe zainteresowanie studiami wyższymi będące odzwierciedleniem dużych ambicji edukacyjnych społeczeństwa oraz dynamiczny rozwój technologii informatycznych. Do najważniejszych uwarunkowań negatywnych niewątpliwie należą:

• stale zmniejszający się udział dotacji z budżetu państwa w budżetach uczelni,
• stale zmniejszające się nakłady na badania naukowe w Polsce,
• wieloetatowość nauczycieli akademickich,
• nadmierne zbiurokratyzowanie uczelni wynikające z nałożonego na uczelnie państwowe gorsetu legislacyjnego,
• trudna sytuacja ekonomiczna Polski co przekłada się na trudności w znalezieniu pracy przez absolwentów wyższych uczelni.

Dotacja z Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu stanowi już tylko około 47 proc. budżetu Uniwersytetu Śląskiego i nie pokrywa w 100 proc. funduszu płac. Ponadto już od dwóch lat państwowe uczelnie wyższe nie otrzymują całości kwoty dotacji przyznanej decyzją Ministra. Zanik mecenatu państwa nie jest wyłącznie specyfiką polską. W wielu krajach europejskich obserwuje się stopniowy i znaczący spadek subwencji państwowych dla uniwersytetu. W Wielkiej Brytanii od połowy lat osiemdziesiątych zanotowano pięćdziesięcioprocentowy spadek dotacji państwowej. Można zatem oczekiwać trwałego trendu spadkowego nakładów na szkolnictwo wyższe w najbliższych latach.

Począwszy od roku 1991 stale zmniejszają się nakłady na badania naukowe w Polsce w stosunku do produktu krajowego brutto (PKB). W roku 1991 udział wydatków na naukę wynosił 0,76 proc. PKB. Zakładane przez Komitet Badań Naukowy nakłady na naukę wyniosą w roku bieżącym 0,35 proc. PKB, co oznacza znaczący spadek w stosunku do roku ubiegłego (0,40 proc. PKB). Spadek nakładów budżetowych na naukę nie jest niestety kompensowany wzrostem nakładów pozabudżetowych. Utrzymuje się on na mizernym poziomie 0,30 proc. PKB. W roku bieżącym dotacja podmiotowa na badania własne przyznana Uniwersytetowi Śląskiemu jest o 8 proc. mniejsza od dotacji w roku 2001. Zmniejszeniu ulegnie również kwota przeznaczona przez KBN na pokrycie kosztów projektów badawczych (grantów). W roku bieżącym nie będzie pieniędzy na zakup nowej aparatury badawczej i inwestycji budowlanych w sektorze nauki.

Kto wie czy nie boleśniejsze od malejących nakładów na naukę i szkolnictwo wyższe jest ubezwłasnowolnienie państwowych uczelni w wyniku restrykcyjnego stosowania dwóch ustaw: o finansach publicznych i o zamówieniach publicznych. Ostatnie protesty rektorów zarówno indywidualne jak i gremialne (Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Konferencja Rektorów Uczelni Technicznych) wskazują, że osiągnięto stan krytyczny grożący paraliżem państwowego szkolnictwa wyższego na skutek dokuczliwości owych ustaw i nieustających drobiazgowych kontroli NIK i obu ministerstw.

Odrębnym uwarunkowaniem, które ma swoje dobre i złe strony jest działanie w warunkach konkurencji ze strony zarówno niepaństwowych jak i państwowych szkół wyższych. Obserwujemy proces, który można określić mianem "uniwersytetyzacji uczelni technicznych", czego przykładem z naszego regionu jest otwarcie studiów socjologicznych na Politechnice Śląskiej. Konkurencja ze strony szkół niepublicznych jest do pewnego stopnia wewnętrzna i wiąże się ze zjawiskiem wieloetatowości nauczycieli akademickich, które dotknęło zwłaszcza wydziały humanistyczne. Szczególnie kontrowersyjne jest pełnienie przez osoby funkcyjne w uniwersytecie funkcji administracyjnych w szkołach niepublicznych. Nieuchronnie musi to prowadzić do problemu lojalności wobec pracodawcy. Problem wieloetatowości może stanowić duże zagrożenie dla przyszłości niektórych kierunków studiów.

Konkurencji należy spodziewać się z czasem także ze strony tak zwanej edukacji transgranicznej. Chodzi tutaj o przyciąganie studentów na uczelnie zagraniczne, a także ofertę nauczania na odległość proponowaną przez ekspansywne uniwersytety, zwłaszcza amerykańskie. Edukacja i usługi szkoleniowe znajdują się na 5 miejscu eksportu wszystkich usług z USA i zajmują 10 miejsce w całym eksporcie Australii. Eksport usług edukacyjnych został wpisany w priorytety gospodarcze niektórych państw.

Uniwersytet europejski

Podstawowymi dokumentami określającymi kierunki rozwoju uniwersytetów europejskich są Deklaracja Bolońska i Konwencja z Salamanki. W licznych opracowaniach dotyczących polityki unijnej w zakresie edukacji wyższej określono priorytety dla uniwersytetów europejskich w najbliższej przyszłości, także w kontekście konkurencji z uczelniami amerykańskimi. Priorytety rozwojowe uniwersytetów europejskich przedstawione w owych dokumentach obejmują:

1. implementację i rozwój technik informatycznych,
2. pozyskiwanie środków finansowych poza tradycyjnymi źródłami ("fund rising"),
3. umiędzynarodowienie,
4. rozwój studiów doktoranckich,
5. nauczanie na odległość (e-edukacja),
6. tworzenie uniwersyteckich sieci strategicznych,
7. transfer technologii,
8. rozwój i unowocześnienie bibliotek.

Jest rzeczą oczywistą, że polskie uniwersytety w przededniu wejścia do Unii Europejskiej nie mogą w swoich strategiach rozwojowych nie uwzględniać owych priorytetów. W Uniwersytecie Śląskim działania uwzględniające światowe kierunki rozwoju uczelni już podjęto. Niektóre działania, jak rozwój nauczania na odległość są w fazie inicjalnej, inne jak implementacja technik informatycznych, unowocześnianie biblioteki, czy studia doktoranckie są już w fazie zaawansowanej. Niewątpliwie potrzebą chwili staje się "kolekta" środków finansowych dla potrzeb rozwoju naszej uczelni. Pozyskiwanie pozabudżetowych pieniędzy powinno opierać się głównie na sprzedaży wiedzy. Uniwersytet dysponuje olbrzymim potencjałem intelektualnym w bardzo wielu dziedzinach nauki. Przez to powinien być atrakcyjnym partnerem dla przedsiębiorców krajowych i zagranicznych. Usługi konsultacyjne, ekspertyzy i wreszcie transfer wiedzy powinny być stałym i dochodowym zajęciem dużej grupy uczonych. Od pewnego czasu obserwujemy wzrost zainteresowania ze strony instytucji zagranicznych krótkoterminowymi szkoleniami ich pracowników, jako przygotowania do gospodarczej ekspansji firm przemysłowych na teren Śląska. Jest tutaj duże pole do działania dla przedstawicieli nauk społecznych, prawnych, ekonomicznych i specjalistów od ochrony środowiska.

Jednym ze szczególnie ważnych priorytetów powinno być dla nas umiędzynarodowienie uniwersytetu. W Uniwersytecie Śląskim kształci się 140 studentów zagranicznych w tym 45 stypendystów rządu RP. Tylko ośmiu studentów w pełni pokrywa koszt swojej edukacji. Jest to znikoma liczba nie adekwatna do naszych możliwości w tym zakresie. Tymczasem umiędzynarodowienie stało się w Europie jednym z najbardziej rewolucyjnych przemian uniwersytetów idących w ślady uczelni amerykańskich.

Umiędzynarodowienie można zdefiniować za Knightem i de Witem jako integrację wymiaru międzynarodowego z nauczaniem, badaniami i innymi funkcjami edukacji wyższej. Według Kalvermarka i van der Wende umiędzynarodowienie uniwersytetów to systematycznie podtrzymywane działania zmierzające do przystosowania uniwersytetów do szybkiego reagowania na wymogi i wyzwania związane z globalizacją społeczeństw, ekonomii i rynku pracy. A zatem umiędzynarodowienia nie można zawężać do badawczej współpracy międzynarodowej, choć jest ona jednym z ważnych elementów tego procesu. Umiędzynarodowienie uniwersytetu powinno obejmować programy studiów w celu konwergencji z krajami Unii Europejskiej, metody nauczania i system ocen. To ostatnie udało się nam już zrealizować, jako, że na wszystkich kierunkach wprowadzono system punktowy (ECTS).

Metody realizacji umiędzynarodowienia uniwersytetu obejmują:

• wymianę studentów i pracowników ramach programów międzynarodowych, stypendialnych i umów bilateralnych,
• prowadzenie zajęć w językach obcych (preferencyjnie w języku angielskim),
• kontraktowanie zagranicznych wykładowców,
• prowadzenie wspólnych przedsięwzięć edukacyjnych i badawczych z partnerami zagranicznymi.

Uniwersytet Śląski aktywnie uczestniczy w wymianie studentów w ramach programu Socrates/Erasmus. W roku akademickim 2000/2001 89 naszych studentów wyjechało do uniwersytetów niemieckich, francuskich, hiszpańskich, brytyjskich i innych. W tym roku akademickim zrealizowano już 107 wyjazdów na 162 planowane. Łatwo zauważyć, że program wymiany studenckiej obejmuje tylko około 1 proc. słuchaczy studiów dziennych. Znacznie gorzej wygląda statystyka dotycząca przyjazdów studentów zagranicznych. W minionym roku akademickim przyjechało do nas tylko ośmiu beneficjentów programu Socrates/Erasmus, a obecnie gościmy dwunastu. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest zapewne wiele. Jedną jest na pewno brak w ofercie edukacyjnej naszej uczelni kursów prowadzonych w językach obcych, a zwłaszcza angielskim. Po ostatniej akcji promocyjnej naszego uniwersytetu w międzynarodowym czasopiśmie edukacyjnym "Studying Abroad" otrzymujemy co miesiąc od 30 do 40 pytań o możliwość odpłatnego studiowania na naszej uczelni. Niestety nie możemy przyjąć tych młodych ludzi do naszego uniwersytetu, ponieważ większość z nich oczekuje kursów prowadzonych w języku angielskim. Staje się więc potrzebą chwili przygotowanie kursów innych niż filologiczne prowadzonych w językach obcych, głównie angielskim. Do pomyślenia są zajęcia równoległe z poszczególnych przedmiotów, tj. w języku polskim dla polskich studentów i w języku angielskim dla obcokrajowców, a także dla tych polskich studentów, którzy chcą poznać obcy język przydatny w ich zawodzie.

W odniesieniu do wspólnych przedsięwzięć edukacyjnych z partnerami zagranicznymi należy odnotować niezwykle cenną inicjatywę Filli w Cieszynie. Wspólnie z Uniwersytetem Ostrawskim powstaje tam Międzynarodowa Szkoła Nauk o Edukacji i Kulturze. Jest to drugie tego typu przedsięwzięcie po Międzynarodowej Szkole Nauk Politycznych.

Strategia badań naukowych w Uniwersytecie Śląskim

Mając na względzie stan obecny badań naukowych w naszej uczelni oraz uwarunkowania zewnętrzne można pokusić się o opracowanie strategii rozwoju badań naukowych. Nadrzędnym celem działalności naukowej w Uniwersytecie Śląskim jest rzecz jasna osiągnięcie najwyższej jakości badań w jak największej ilości dyscyplin nauki uprawianych przez naszych pracowników. Opracowanie strategii rozwoju badań naukowych w uczelni powinno być dwupoziomowe, tj. na poziomie podstawowych jednostek uniwersytetu (wydziałów) i na poziomie całej uczelni. Skupiając się na poziomie ogólnouczelnianym za punkt wyjścia można przyjąć priorytetowe kierunki działalności naukowej określone w Założeniach Polityki Naukowej i Naukowo-Technicznej Państwa w latach 2000 - 2004 (Komitet Prognoz PAN). Są to: dostosowanie badań do potrzeb krajowych i światowych kierunków rozwoju nauki, określenie priorytetów "zewnętrznych" (tj. z punktu widzenia interesów odbiorcy) i wewnętrznych (tj. z punktu widzenia rozwoju nauki), c) "sięgnięcie w przyszłość" dotyczące rozwoju nauki i technologii, łączące elementy prognozy z aktywnym wpływem na przyszły bieg wydarzeń. Przykładem priorytetów zewnętrznych są te, które zostały określone w wytycznych do V i VI Programów Ramowych Unii Europejskiej, a także priorytety w programie badań naukowych NATO. Za dziedziny priorytetowe uznano badania w zakresie zaawansowanych technologii (informatyka, materiałoznawstwo, biotechnologie, niekonwencjonalne źródła energii), środowiska (regionalne problemy środowiska, rekultywacja terenów skażonych, katastrofy naturalne i spowodowane działalnością człowieka), jakości życia i potencjału ludzkiego (polityka naukowa w państwach, zarządzanie, prawa własności intelektualnej).

Analiza list priorytetów sporządzonych przez państwa lub organizacje finansujące badania naukowe może doprowadzić przedstawicieli wielu niepriorytetowych dyscyplin badawczych do wniosku, że grozi im marginalizacja, żeby nie rzec anihilacja. Jednakże priorytet nie oznacza wykluczenia badań podstawowych. Jest obowiązkiem uniwersytetu jako instytucji, w której z natury swojej prowadzone są badania w prawie wszystkich dziedzinach nauki i sztuki zadbanie również o te zespoły badawcze, których działalność nie wpisuje się na listę priorytetów państwa czy Unii Europejskiej. Wyraźnie artykułuje to senacki dokument Kierunki Rozwoju Uniwersytetu Śląskiego: "Uniwersytet widzi swoją przyszłość w harmonijnym rozwoju wszystkich reprezentowanych w nim kierunków nauki i sztuki". Warunkiem jest wszakże osiągnięcie odpowiednio wysokiej jakości badań podstawowych. Zatem strategia zrównoważonego rozwoju badań naukowych w Uniwersytecie Śląskim powinna polegać na:

1. rozwijaniu badań uznanych za priorytetowe, w szczególności prowadzonych przez zespoły interdyscyplinarne,
2. wspieraniu niepriorytetowych dyscyplin i zespołów badawczych, które są silne lub potencjalnie silne,
3. prowadzeniu odpowiedniej polityki kadrowej
4. działaniach motywacyjnych.

Jednym ze sposobów realizacji tej strategii może być odpowiednie ukierunkowanie strumienia pieniędzy przeznaczonych na badania własne. Badania własne powinny być wykorzystane zasadniczo w dwóch celach: kształtowaniu specjalizacji naukowej wydziałów uniwersytetu i umożliwieniu rozwoju naukowego młodej kadry naukowej. Środki na badania własne powinny być rozdzielane na drodze konkursu projektów badawczych młodych naukowców w preferowanych przez uczelnię (wydział) dziedzinach. W praktyce skupienie się na finansowaniu wybranych przez uczelnię kierunków badawczych może natrafiać na duże opory środowiska uczonych. Alternatywą jest wszakże rozproszenie skąpych środków przeznaczonych na badania własne.

Podział środków z rezerwy Rektora na badania własne jest także instrumentem kształtującym politykę naukową w Uniwersytecie Śląskim. W roku bieżącym przyjęto następujące zasady podziału środków z rezerwy Rektora na badania własne (z wyłączeniem obligacji ogólnouczelnianych na dofinansowanie prenumeraty czasopism):

1. dofinansowanie projektów prowadzących do uzyskania grantów międzynarodowych i dużych (pod względem finansowym) grantów krajowych;
2. dofinansowanie projektów badawczych ocenionych przez recenzentów jako co najmniej bardzo dobre, a mimo to nie skierowanych do sfinansowania;
3. dofinansowanie projektów, które otrzymały dotację mniejszą od wnioskowanej mimo pełnej akceptacji kosztorysów;
4. dofinansowanie projektów interdyscyplinarnych (międzywydziałowych);
5. dofinansowanie działalności prowadzącej bezpośrednio do awansu naukowego;
6. dofinansowanie projektów "zamawianych" przez Uniwersytet Śląski, a służących potrzebom ogólnouczelnianym,
7. wspieranie konkretnych inicjatyw służących kształtowaniu szkół naukowych.

Zdając sobie sprawę z tego, że bycie we wszystkich dyscyplinach bardzo dobrym jest praktycznie niemożliwe z różnych przyczyn, potrzebą chwili staje się określenie dziedzin priorytetowych. Będą one stanowiły wizytówkę uniwersytetu i niekoniecznie muszą pokrywać się z priorytetami określonymi w strategii rozwoju badań naukowych w Polsce. Jednocześnie należy prognozować rozwój tych zespołów badawczych, które rokują nadzieję na znaczące osiągnięcia naukowe w dziedzinach niepriorytetowych.

Jaki uniwersytet ?

Zgodnie ze swoją Misją Uniwersytet Śląski powinien być miejscem harmonijnego rozwoju badań naukowych, działalności artystycznej i edukacji na możliwie najwyższym poziomie. Aby ów zrównoważony rozwój osiągnąć konieczne jest przedsięwzięcie szeregu działań na wydziałach i w administracji centralnej z uwzględnieniem uwarunkowań zewnętrznych i kierunków rozwoju edukacji wyższej w Europie. W szczególności należy dążyć do zrównoważenia struktury budżetu uczelni poprzez wzrost udziału środków finansowych z działalności badawczej. Dotyczy to zwłaszcza tych jednostek, które z natury swojej takie usługi badawcze mogą świadczyć dla podmiotów gospodarczych i innych, a z drugiej strony nie mogą liczyć na znaczące wpływy z działalności edukacyjnej. Wymagać to będzie stworzenia odpowiednich warunków dla realizacji zadań badawczych. Być może trzeba będzie powołać jednostkę zajmującą się transferem wiedzy, a także wrócić do idei tworzenia nowoczesnych jednostek usługowo-badawczych, których pracownicy będą w mniejszym stopniu obciążeni działalnością dydaktyczną. Poleganie na usługach edukacyjnych jako głównym źródle przychodu uczelni prowadzi do nierównowagowego jej rozwoju (z jednej strony jednostki "rynkowe" z dużą ilością studentów, a z drugiej jednostki mniej popularne wśród studentów, ale z dużym potencjałem badawczym) i czyni nadmiernie wrażliwą na czynniki demograficzne.

W zakresie edukacji konieczne jest dostosowanie naszej działalności do oczekiwań potencjalnych pracodawców, nie zapominając przy tym o istocie kształcenia uniwersyteckiego. Jednym z elementów tego kształcenia jest interdyscyplinarność i odejście od modelu edukacji wąskospecjalistycznej. Uniwersytet Śląski musi poszerzyć płatną ofertę edukacyjną (poza studiami zaocznymi), a w szczególności zwiększyć ilość studiów i kursów podyplomowych, wprowadzić kursy kształcenia ustawicznego, szkolenia krótko i długoterminowe, a także zwiększyć nabór studentów zagranicznych. Coraz większą rolę odgrywać będzie edukacja na odległość oraz nauczanie z wykorzystaniem interaktywnych technik multimedialnych. Są to bardzo ważne zagadnienia, którym należy poświęcić odrębne miejsce.

W zakresie współpracy międzynarodowej powinniśmy dążyć do pozyskania partnerów strategicznych nie tylko dla celów badawczych, ale także dla wspólnych inicjatyw edukacyjnych i organizacyjnych (np. nauczanie na odległość), w tym także w celu wspólnego ubiegania się o środki unijne.

Konieczne jest dalsze zacieśnianie współpracy z uniwersytetami krajowymi, czego przykładem jest nasz udział w Uniwersyteckim Porozumieniu Informatycznym, Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej i w Uniwersyteckiej Komisji Programów Międzynarodowych. Cenną inicjatywą, którą należy rozwijać są studia międzyuczelniane. Należy podjąć kroki w celu współdziałania z innymi uczelniami w regionie. Wynikiem wspólnych inicjatyw badawczych i edukacyjnych mogłaby się stać regionalna sieć uczelni wyższych znakomicie uzupełniających się w swojej ofercie edukacyjnej i badawczej (superuniwersytet).

Omówione w artykule kwestie stanowią tylko fragment spraw i problemów, które należy uwzględnić przy opracowaniu strategii rozwoju naszej uczelni. Jest niezbędne, aby taki dokument powstał w jak najkrótszym czasie. Powinien on obejmować strategię rozwoju badań naukowych i kształcenia w poszczególnych jednostkach jak i w całej uczelni. A wszystko to po ta abyśmy mogli zapewnić uniwersytetowi trwały i zrównoważony rozwój.