Przedstawiona analiza pozycji nauki polskiej w świecie jest oparta na danych o publikacjach polskich autorów i ich cytowaniach w świecie. Analiza taka jest obiektywna i ma tę zaletę, że przynosi takie same wyniki niezależnie od tego czy wykonuje ją Polak czy przedstawiciel innej narodowości.

Bazy danych o publikacjach i ich cytowaniach przygotowuje od lat mieszczący się w Filadelfii Instytut Informacji Naukowej (Institute of Scientific Information - ISI). Najpowszechniej znaną bazą danych jest Science Citation Index (SCI) oraz jego uzupełnienia: Social Science Citation Index (SSCI) i Arts & Humanities Citation Index (AHCI).
Wymienione bazy danych są tworzone na podstawie monitorowania najważniejszych czasopism naukowych. Lista czasopism została ustalona tak, aby zgodnie z tzw. prawem Bradforda obejmować ogromną większość wszystkich cytowań na świecie.
Bazy te mogą być używane do oceny wkładu poszczególnych uczonych, natomiast bardzo źle nadają się do oceny i porównywania instytutów, dziedzin nauki czy całych krajów.
Dlatego też ISI przygotowuje specjalne bazy danych: National Science Indicators (NSI) oraz National Citation Report (NCR). Bazy te są systematyczne nabywane przez KBN. Dane pochodzące z analizy tych baz będą wzięte pod uwagę przy dyskusji kryteriów oceny i kategoryzacji polskich jednostek badawczych.

Baza National Science Indicators (NSI) opracowywana corocznie przez ISI obejmuje obecnie publikacje i cytowania za okres 1981-1997. Baza jest oparta na danych z 7700 najważniejszych czasopism naukowych z całego świata (w tym 5100 z nauk matematyczno-przyrodniczych, 1500 z nauk społecznych i 1100 z nauk humanistycznych i sztuki). Baza obejmuje obecnie około 90 milionów cytowań i około 10 milionów publikacji. Publikacje i cytowania są przyporządkowane 96 krajom (na podstawie narodowości autorów).
Baza NSI pozwala na szybkie ustalanie wkładu poszczególnych krajów do danej dziedziny, porównywanie z sobą różnych państw pod względem wkładu do nauki światowej, a także ustalanie silniejszych i słabszych dziedzin w danym kraju.
UWAGA: Zasada tworzenia bazy NSI jest inna niż dla Science Citation Index, na którym jest oparta. W SCI rejestrowane są wszystkie cytowania zamieszczone w obecnie publikowanych pracach, można więc tam np. znaleźć nadal cytowania prac Alberta Einsteina z początku stulecia. Natomiast w NSI rejestruje się mianowicie tylko cytowania do prac zarejestrowanych w tej bazie, a więc opublikowanych w latach 1981 - 1996. Tak więc np. obecne cytowania prac (w tym polskich) opublikowanych przed 1981 rokiem nie wchodzą do tej bazy. Publikacje i cytowania w standardowej bazie NSI są przydzielane do 32 głównych dziedzin, zależnie od czasopisma. Ponadto istnieje jeszcze specjalna wersja bazy, w której występuje podział na drobniejsze dyscypliny (w sumie 102). I

Baza NCR jest dostarczana przez ISI na specjalne zamówienie z danego kraju, ponieważ wymaga specjalnego, jednostkowego opracowania. Surowe dane z tej bazy przetwarza dla potrzeb KBN Ośrodek Informacji Naukowej (OPI). W bazie tej znajdują się informacje o publikacjach i cytowaniach dla autorów zatrudnionych w poszczególnych uczelniach czy jednostkach badawczych. Zasady tworzenia bazy NCR są inne niż dla NSI, a zbliżone do SCI. W bazie tej mianowicie notuje się publikacje począwszy od 1979 r. oraz cytowania do tych publikacji (przyporządkowane rokowi, w którym było cytowanie, a nie - jak w NSI - rokowi publikacji cytowanej pracy). Podobnie jak w NSI, także w NCR publikacje i cytowania przyporządkowane są różnym dziedzinom i dyscyplinom.
Baza NCR pozwala na porównywanie z sobą aktywności naukowej poszczególnych jednostek w danej dziedzinie. To ostatnie zastrzeżenie jest istotne, ponieważ parametry dotyczące publikacji i cytowań w różnych dziedzinach różnią się bardzo istotnie.
Nie wolno więc - bez wprowadzania odpowiednich czynników korekcyjnych - porównywać z sobą aktywności jednostek z różnych dziedzin nauki.

Parametrami, które można uzyskiwać z baz danych i stosować do ocen są:
Liczba publikacji
Liczba cytowań

Stosunek liczby cytowań do liczby publikacji, czyli średnia liczba cytowań jednej publikacji. Tę wielkość można by nazwać po polsku cytowalnością.

Cytowalność nie jest dobrym wskaźnikiem ze względu na bardzo znaczne różnice cytowań między dyscyplinami. I tak, według bazy NSI za lata 1981-1996 średnia liczba cytowań jednej publikacji z biologü molekularnej wynosi ponad 25, 5, w biotogii i biochemii 20, 8, podczas gdy w naukach o ziemi 8, 6, w informatyce tylko 3, 6, w lingwistyce 1, 0, w literaturoznawstwie zaledwie 0, 35. Jest więc oczywiste, że jedno cytowanie z lingwistyki to bardzo dużo, a z biologii molekularnej - bardzo niewiele.
Przytoczone liczby dotyczą całego świata. Można teraz np. zacytować dla porównania dane dla prac z Polski. Otóż przeciętna polska praca z biologü molekularnej jest cytowana 7_ razy (co stanowi tylko 35% średniej światowej), podczas gdy przeciętna praca z lingwistyki tylko 0, 85 razy (co jednak stanowi aż 90% średniej światowej). Chociaż więc nasi lingwiści mają średnio ośmiokrotnie mniej cytowań od biologów molekularnych, to ich prace w lingwistyce znaczą o wiele więcej! Sześciokrotnie mniejszy od biologii molekularnej impakt mają też nauki techniczne, w których akurat Polska na tle świata wypada dobrze, mimo niewielkiej, nie rzucającej się w oczy bezwzględnej liczby cytowań.
Pierwszy z wymienionych parametrów, liczba publikacji (w klasowych czasopismach !), jest miarą aktywności naukowej danego instytutu, ośrodka czy kraju, natomiast liczba cytowań - miarą ważności tych publikacji i ich odbioru przez środowisko.

W 1981 roku Polska zajmowała 15 miejsce w świecie pod względem liczby publikacji. Od tego czasu stale spadamy. W 1985 zajmowaliśmy 17 miejsce, w 1990 - 18, w 1996 - 19, a w 1997 spadliśmy na miejsce 20, ponieważ wyprzedziła nas Korea Południowa. Miejsce zajmowane przez Polskę w rankingu w poszczególnych dziedzinach nauki w okresie 1992 - 1996 jest podane w poniższej tabeli.

Dane publikowane w rocznikach OECD pozwalają porównać niektóre parametry nauki polskiej z sytuacją w państwach należących do tej organizacji. Zatrudnienie w badaniach w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców jest znacznie niższe niż w większości państw OECD. Wyprzedzają nas także Czechy i Węgry. Polska nieznacznie wyprzedza tylko Portugalię i Grecję oraz Turcję i Meksyk, w których nauka stoi na stosunkowo niskim poziomie.
Nakłady na badania, także w przeliczeniu na głowę ludności, plasują Polskę na szarym końcu państw OECD. W Polsce suma ta wynosiła w 1995 roku 40 dolarów PSN (Parytetu Siły Nabywczej - a więc poprawionych na różnice siły nabywczej w poszczególnych krajach), podczas gdy w większości krajów przekraczają 300 dolarów PSN. Nawet w Czechach są one trzykrotnie większe niż w Polsce.
3 W tych warunkach polscy uczeni wykazują i tak sporą aktywność. Koszt uzyskania jednej publikacji naukowej jest w Polsce znacznie mniejszy niż w większości państw OECD (z wyjątkiem Nowej Zelandii, Grecji i Węgier).

Z wymienionych wyżej powodów można z sobą porównywać tylko jednostki podobne. Jeśli chodzi o uczelnie wyższe, to wśród uniwersytetów pod względem liczby publikacji (1991- 1995) na jednego nauczyciela akademickiego na czele są ex aequo Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski, a wśród politechnik - Politechnika Łódzka przed Politechniką Warszawską. Pod względem liczby cytowań na jednego nauczyciela akademickiego wśród uniwersytetów na czele jest z dużą przewagą Uniwersytet Warszawski, w wśród politechnik Politechnika Łódzka.
Porównanie wyników w okresach 1981-1985 oraz 1991-1995 dla uczelni, instytutów PAN i JBR-ów wykazuję, że najlepsze wyniki średnio osiągnęły instytuty PAN, których udział w publikacjach z Polski wzrósł w tym okresie z 19, 9 a/o do 21, 8 a/o. W jednostkach PAN pracuje tylko 12, 3 a/o przeliczeniowej liczby pracowników naukowych w Polsce. Zmalał natomiast udział JBR-ów, z 11, 6 % do 10, 5 % (w jednostkach tego pionu pracuje aż 24, 2 % przeliczeniowej liczby pracowników naukowych. Udział uczelni pozostał praktycznie niezmierzony i odpowiadający z grubsza przeliczeniowej liczbie pracowników naukowych.
Porównanie wyników w tych dwóch okresach dla poszczególnych ośrodków pokazuje, że Warszawa nadal pozostaje głównym ośrodkiem naukowym w kraju, chociaż jej udział nieznacznie spadł. Najbardziej w tym okresie wzrósł udział Krakowa, a najbardziej zmalał udział Wrocławia (oraz Łodzi). Warto też odnotować, że wzrósł udział niemal wszystkich mniejszych ośrodków.