W ramach IV tomu Atlasu historycznego miast polskich opracowane zostały dotąd – w oparciu o granty badawcze KBN i NCN – trzy miasta górnośląskie: Gliwice, Racibórz i Bytom. Niedawno w ramach programu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki ogłoszonego przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego wydano atlas historyczny miasta Gliwice jako 15 zeszyt IV tomu [Gliwice. Atlas historyczny miast polskich, t. IV, z. 15, red. A. Barciak, M. Sepiał, opracowali A. Barciak, P. Boroń, Z. Jedynak, B. Małusecki, J. Pierzak, M. Sepiał, B. Szczypka-Gwiazda, Wrocław 2015].

Strona tytułowa Gliwice. Atlas historyczny miast polskich

Seria wydawnicza Atlasów historycznych miast jest inicjatywą Międzynarodowej Komisji Historii Miast i wydawana jest pod jej patronatem. W jej realizacji biorą udział niemal wszystkie kraje naszego kontynentu, opracowując swoje narodowe serie w oparciu o wspólne ogólne wytyczne i ustalenia. Atlasy w myśl zaleceń Międzynarodowej Komisji Historii Miast wydawane są w wersji dwujęzycznej w formie zeszytów poświęconych poszczególnym miastom. Składają się z części kartograficznej zawierającej reprodukcje map i planów czy szkiców będących bazą źródłową do badań nad historią rozwoju miast, uzupełnioną o odrys najstarszego planu katastralnego lub innego planu pomiarowego w skali 1:2500, plan ukazujący rozwój przestrzenny miasta od jego lokacji do XX wieku w skali 1:10 000 lub 1:15 000 i innych planów będących wynikiem badań nad rozwojem miasta, zwłaszcza w epokach średniowiecza i nowożytności, w których tylko w niewielkim stopniu powstawały materiały kartograficzne. Druga część ma charakter informacyjny, zawiera komentarz przedstawiający główne procesy i zjawiska zachodzące w mieście oraz opisy publikowanych materiałów uzupełnione o bibliografię.

Seria wydawnicza Atlasów historycznych miast polskich realizowana jest w Polsce od 1993 roku, kiedy to wyszedł pierwszy zeszyt pierwszego tomu: Prusy Królewskie i Warmia – Elbląg. Pierwszym jej naczelnym redaktorem naukowym był prof. Antoni Czacharowski. Obecnie funkcję tę pełni prof. Roman Czaja również z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Toruńską inicjatywę podjął ośrodek wrocławski, który pod kierunkiem prof. Marty Młynarskiej- -Kaletynowej rozpoczął wydawanie tomu IV obejmującego Śląsk. W ramach tego tomu opracowane zostały dotąd przez zespół działający na Uniwersytecie Śląskim w oparciu o granty badawcze KBN i NCN trzy miasta górnośląskie: Gliwice, Racibórz i Bytom. Opracowywaniem Atlasów historycznych miast polskich zajmuje się zespół złożony z historyków, historyków sztuki, archeologów oraz geografa, w znacznej części pracowników Uniwersytetu Śląskiego. Przygotowanie Atlasu wymaga szerokich kwerend w archiwach i różnych zbiorach zarówno polskich, jak i zagranicznych. Takich owocnych kwerend, które przyniosły znaczące powiększenie podstawy źródłowej dla opracowywanej problematyki, dokonano m.in. w archiwach berlińskich, wiedeńskich, czeskich oraz innych niemieckich (m.in. w Norymberdze).

Niedawno w ramach programu ministra nauki i szkolnictwa wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki wydano atlas historyczny miasta Gliwice jako 15 zeszyt czwartego tomu poświęconego miastom śląskim. Opracował go zespół pod kierunkiem Antoniego Barciaka i Marcina Sepiała, w którego skład weszli poza wymienionymi: Piotr Boroń, Zdzisław Jedynak, Bogusław Małusecki, Jacek Pierzak i Barbara Szczypka-Gwiazda.

Celem podstawowym, który przyświeca opracowywaniu atlasów, jest umożliwienie badań porównawczych nad procesami urbanizacyjnymi w Europie i przemianami przestrzennymi miast poprzez zebranie oraz opublikowanie w ujednoliconej formie i skali podstawowych źródeł kartograficznych i ikonograficznych. Taki atlas ma też ogromne znaczenie dla władz miasta w planowaniu rozwoju przestrzennego. Atlasy poza wymienionymi powyżej celami mogą być pomocne w prowadzeniu zabiegów konserwatorskich, a także promocji miasta. Atlasy służą wreszcie popularyzacji wiedzy o przeszłości danego ośrodka i najbliższego regionu. Mogą być wykorzystywane w celach dydaktycznych na zajęciach w szkołach i na wyższych uczelniach.

Gliwice – plan miasta opracowany na podstawie planu katastralnego z roku 1884. Oprac. M. Sepiał

Omawiane opracowanie Gliwic, podobnie jak inne tego typu wydawnictwa, kieruje się koncepcją wydawniczą, która uwzględnia wymogi nałożone przez Międzynarodową Komisję Historii Miast. Zawiera przede wszystkim plany miasta i okolic. Zgodnie z wymogami wydawnictwa przegląd map i planów rozpoczyna się od odrysu najstarszego zachowanego planu katastralnego miasta z 1884 roku w skali 1:2500. Kolejne plansze ukazują rozwój przestrzenny miasta od XIII do XX wieku, funkcje i rozmieszczenie ważniejszych obiektów historycznego centrum (jak na przykład zamek książęcy, synagoga, kościoły: pw. św. Barbary, pw. Wszystkich Świętych, pw. Trójcy Świętej, ratusz, a także szkoły i szpitale), schemat parcelacji, osadnictwo okolic Gliwic w średniowieczu i okresie nowożytnym. Dołączono także ortofotomapę dającą ogląd z lotu ptaka układu przestrzennego współczesnych Gliwic. Oprócz tego opublikowano wybrane zachowane plany miasta i okolic powstałe od połowy XVIII do połowy XX wieku. W sumie reprodukowano je w liczbie 26 sześciu pozycji. Na uwagę zasługują plany miasta Christiana Friedricha von Wredego z 1749 roku i I. von Furtenbacha z ok. 1763 roku. Są one najstarszymi zachowanymi planami Gliwic. Pokazują zabudowę miasta jeszcze w sposób schematyczny, ale są niezastąpionym źródłem dla określenia jej zasięgu, kształtu fortyfikacji miejskich i układu dróg. Z kolejnych pozycji warto wymienić widok Gliwic z najbliższą okolicą zawarty w pracy Friedricha Bernharda Wernera Silesia in Compendio seu Topographia z około 1763 roku m.in. bardzo precyzyjnie pokazujący rozmieszczenie nad przepływającą obok miasta rzeką Kłodnicą obiektów gospodarczych (młyny, folusze itp.). Osobną grupę stanowią publikowane w Atlasie mapy rzeki Kłodnicy i Kanału Kłodnickiego w rejonie Gliwic z lat 1788–1791, 1788/1789 i 1828. Oprócz informacji o samych Gliwicach przynoszą one także szereg informacji na temat przekształceń sieci hydrograficznej, zagospodarowania terenów podmiejskich i stosunków własnościowych w okolicy miasta. Bardzo interesującym obiektem jest arkusz pruskiej państwowej mapy topograficznej sporządzonej w latach 1767–1787 (tzw. Kabinettskarte preussischen Provinzen, Blatt 219, F.C. von Schmetau, F.W. von Schulenburg). Ukazuje stan osadnictwa okolic Gliwic w drugiej połowie XVIII wieku, łącząc wysokie walory poznawcze z walorami estetycznymi. W Atlasie reprodukowano ponadto szereg planów Gliwic sporządzanych dla całego miasta lub jego części, począwszy od 1828 roku. Na uwagę zasługuje plan Gliwic z 1853 roku, który jest najstarszym zachowanym obrazem podziałów własnościowych na terenie miasta. Wartościowym obrazem kartograficznym centrum Gliwic jest plan z lat 1859/60 precyzyjnie oznaczający granice własnościowe i zabudowę miasta. Interesujący jest także plan Gliwic przedstawiający rozkład ulic z lat 1876/77. Inne spojrzenie na Gliwice i okoliczne tereny dostarcza mapa Gliwic z 1921 roku, ukazano bowiem na niej środowisko naturalne Gliwic, zaznaczając nie tylko rzekę, ale także tereny zalewowe, łąki, bagna, lasy, żwirownie, glinianki oraz inne niekorzystne warunki terenowe. Z map szczegółowych warto wymienić m.in. plan Przedmieścia Bytomskiego z 1856 roku pokazujący lokalizację starego kościoła pw. św. Barbary czy plan okolic placu św. Piotra i Pawła z 1902 roku przedstawiający teren średniowiecznego szpitala miejskiego. W Atlasie starano się także uwzględnić materiał kartograficzny dotyczący wsi podmiejskich, które w drugiej połowie XIX i w XX wieku znalazły się w granicach administracyjnych miasta. Reprezentuje je plan katastralny Sobiszowic z 1811 roku.

Część kartograficzna uzupełniona została o obszerny komentarz historyczny. Omówiono w nim dzieje Gliwic, głównie w aspekcie rozwoju przestrzennego miasta, uwzględniając najnowsze odkrycia archeologiczne na Starym Mieście. Rozpoczyna go omówienie obszaru okolic Gliwic, środowiska naturalnego oraz stosunków osadniczych w tym regionie w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Przy omawianiu najstarszych dziejów miasta zaakcentowano jego lokację, a także kolonizację na prawie niemieckim na terenie dzisiejszych Gliwic i okolic. Zestawiono również władców panujących nad Gliwicami, a ponadto opracowano działalność gospodarczą w mieście oraz panujące tam stosunki religijne. Ważną kwestią było omówienie klęsk elementarnych trapiących mieszkańców miasta oraz wpływu wojen na rozwój Gliwic. W kolejnych ustępach poza omówieniem rozwoju przestrzennego i urbanistycznego miasta do XX wieku zwrócono uwagę na kwestie administracyjne, demograficzne, gospodarcze, komunikacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju przemysłu w Gliwicach.