Wystąpienie dr. Rafała Borysławskiego z Zakładu Kultury i Literatury Brytyjskiej UŚ pt. „Zagadki w ciemnościach. Od średniowiecznej apofatyki po inspiracje dla Tolkiena” było niezwykłym wydarzeniem, przepełnionym literacką magią, ucztą intelektualną dla wielbicieli J.R.R. Tolkiena oraz miłośników zagadek literackich.

Dr Rafał Borysławski z Zakładu Kultury i Literatury Brytyjskiej UŚ

Wykład dr. Rafała Borysławskiego koncentrował się przede wszystkim na enigmatach, wierszowanych utworach składających się z opisu, który charakteryzuje przedmiot będący rozwiązaniem zagadki, a także bezpośredniego pytania, czym jest rzeczony przedmiot. Doktor Borysławski nie omieszkał wskazać źródła inspiracji dla kluczowego rozdziału powieści Tolkiena Hobbit, czyli tam i z powrotem. Zagadki składające się na piąty rozdział Hobbita odzwierciedlają staroangielskie enigmaty oraz pewne elementy mitologii nordyckiej. Opublikowana w 1937 roku powieść opowiada o wyprawie do, okupowanej przez smoka Smauga, Samotnej Góry. Hobbit jest powszechnie uznawany za prolog Władcy Pierścieni, a jego twórca, wybitny przedstawiciel mitopoeii, już dawno został okrzyknięty „ojcem fantasy”. W istocie bohaterowie powieści Tolkiena znacząco przyczyniły się do popularności gatunku, a także rozpropagowały jego mediewistyczną odmianę. Zdaniem doktora Borysławskiego, piąty rozdział Hobbita stanowi początek wielkiej narracji zorientowanej wokół pierścienia władzy. Pojedynek na zagadki, jaki toczą ze sobą Bilbo Baggins i Gollum, symbolicznie uwydatnia znaczenie niedopowiedzenia rzeczywistości. Tolkien proponuje zachwyt nad tym, co niedopowiedziane – twierdzi filolog – poczucie tajemnicy jest równie ważne i motywujące, co poszukiwanie odpowiedzi na pytania.

Głównym pytaniem, na które próbowała odpowiedzieć średniowieczna apofatyka, będąca drogowskazem na szlaku do zrozumienia zagadek, było pytanie o istotę Boga i świata. Apofatyka starała się wyjaśnić owe zagadnienie poprzez opowieści ukazujące, jaki Bóg nie jest. Rozliczne elementy apofatyczne są wyraźnie widoczne w staroangielskich enigmatach, które odzwierciedlają swoją formą wczesnośredniowieczny światopogląd chrześcijański, wywodzący się z Biblii logocentryzm: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga. Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało” (J 1, 1–3).

Część zagadek będących inspiracją dla Tolkiena znajduje się w Ewangeliarzu z Lindisfarne (VII/VIII wiek), a także w Księdze z Exeter (X/XI wiek). Enigmaty są nierozerwalnie związane z wizją świata jako boskiej enigmy – Bóg mówi poprzez ukryte znaczenia. Aspekt teologiczno-teozoficzny jest niezwykle istotny w analizie dzieł Tolkiena ze względu na jego głęboki katolicyzm. Tolkien zdecydowanie odrzucał naukę jako jedyną możliwość poznania świata, dlatego można uznać, że apofatyka wpisuje się w model świata, jaki zawarł w swoich dziełach.

Prof. dr hab. Dariusz Rott z Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego UŚ

Doktor Borysławski odniósł się również do wcześniej wspomnianych elementów mitologii i legend nordyckich w Hobbicie, czyniąc tym samym ukłon w stronę organizatorów spotkania, doktora Jakuba Morawca i Aleksandry Jochymek z Forum Nordystycznego. Pojedynek na zagadki Bilba i Golluma jest bezpośrednim nawiązaniem do pojedynku boga Odyna i króla Heidreka. Ponadto odniesieniem do mitologii jest pytanie Bilba, które daje mu zwycięstwo w pojedynku. Bilbo pyta Golluma, co ma w kieszeni, a zatem odwołuje się do znanej z mitologii sceny, w której Odyn szepcze swojemu nieżyjącemu synowi Baldurowi do ucha – nikt z zebranych na ceremonii pogrzebowej nie wie, co Odyn powiedział Baldurowi. Owa scena jest powszechnie uważana za odzwierciedlenie tego, co niewiadome, dlatego, zdaniem doktora Borysławskiego, pytanie Bilba jest z nią powiązane.

Zapytany o przyczynę swojego zainteresowania zagadkami, doktor Borysławski wyjaśnił, iż fascynuje go to, co niewiadome i niedopowiedziane. W istocie, jego fascynacja tematem wystąpienia była wyraźnie widoczna na każdym etapie podróży w głąb literatury i mitologii. Wykład „Zagadki w ciemnościach: Od średniowiecznej apofatyki, po inspiracje dla Tolkiena” był zatem niezwykłym wydarzeniem, przepełnionym literacką magią, której z pewnością nie powstydziłby się twórca Hobbita.