Archiwum Franciszki i Stefana Themersonów w Katowicach rozpoczęło oficjalną działalność w listopadzie 2002 roku. Podstawą zbiorów są materiały przekazane do Katowic z londyńskiego Themerson Archive przez Jasię Reichardt i Nicka Wadleya. Zadaniem Archiwum w Katowicach jest prowadzenie badań naukowych nad oryginalnym dziełem Themersonów oraz popularyzowanie ich dorobku. Archiwum udostępnia swoje zbiory pracownikom naukowym i studentom, organizatorom wystaw, dziennikarzom itd. Listopadowa inauguracja działalności Archiwum stanowi pretekst do krótkiej rozmowy z dr. Adamem Dziadkiem, adiunktem w Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej, który powstaniu Archiwum sekundował od samego początku. Więcej na temat życia i twórczości Franciszki i Stefana Themersonów - wkrótce, w specjalnym dodatku Gazety Uniwersyteckiej.

Katarzyna Bytomska: Co się stanie, a co rozpocznie, w czwartek 21 listopada na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego, w dniu uroczystości otwarcia Archiwum Themersonów w Polsce?

Adam Dziadek: Archiwum Themersonów w Polsce zostało powołane do życia decyzją Rektora Uniwersytetu Śląskiego prof. Tadeusza Sławka (który zrobił dla niego bardzo wiele i za to jesteśmy mu dozgonnie wdzięczni), z założenia jest i będzie ono częścią Biblioteki Polonistycznej, choć wyodrębnioną w osobnym pomieszczeniu - taki był zresztą jeden z warunków postawionych przez darczyńców, czyli Jasię Reichardt i Nicka Wadleya.

Wśród zaproszonych na uroczystość otwarcia Archiwum miłych gości znajdą się oczywiście władze rektorskie, dziekańskie i instytutowe, wiele zawdzięczany także Dziekanowi Wydziału Filologicznego minionej kadencji prof. Wiesławowi Banysiowi, nie zabraknie również zawsze nam przyjaznego prof. Ireneusza Opackiego oraz prof. Marka Pytasza - Dyrektora Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego, a zarazem konsultanta naukowego Archiwum. Spotkanie nie będzie miało charakteru zwyczajowej w takich wypadkach konferencji, odczytywania referatów, bo to nudne, nie licuje zresztą także z samym charakterem twórczości obojga Franciszki i Stefana Themersonów, dlatego zaproponowaliśmy raczej formę dyskusji panelowej. Powinna pojawić się również Ewa Kuryluk, bardzo bliska przyjaciółka Themersonów, przez długie lata zamieszkała w Londynie. Będzie obecny Wiesław Uchański z Iskier - aktualny wydawca Themersona, w przygotowaniu znajdują się właśnie dwie jego książki: Przygody Pędrka Wyrzutka, opowieść napisana właściwie dla dzieci i młodzieży, choć nadspodziewanie głęboka (może i na miarę Kubusia Puchatka, gdybyśmy szukali odniesienia), a ilustrowana pięknie przez Franciszkę Themerson, to pozycja aktualnie niezwykle rzadka i przez bibliofilów bardzo już poszukiwana; najnowsze wydanie ukaże się właśnie (jak obiecał Wiesław Uchański) na dzień i okoliczność otwarcia Archiwum. Poza tym przygotowywana jest reedycja Wykładu profesora Mmaa, która również powinna znaleźć się na półkach księgarskich się jeszcze w tym roku kalendarzowym.

Jednym z ważniejszych zadań, jakie stoją teraz przez Archiwum i jego opiekunami, jest popularyzacja tej twórczości, trochę jakby zapoznanej, a zarazem przybliżenie zainteresowanym fascynujących osobowości samych twórców.

Cała kwestia z popularnością Themersonów sprowadza się do tego, że oni są znani i nieznani zarazem. Znawcy i miłośnicy tego dzieła są trochę jak psychoanalitycy w swojej branży, posługują się specyficznym słownictwem, stosują własne kody wypowiedzi. Themersonowie to twórczość kultowa, ale czczona w zamkniętych grupach, na które składają się ludzie o bardzo szczególnym sposobie widzenia świata: z dystansem, ironiczną rezerwą, znajdujący wspólny język i płaszczyznę przemyśleń z obranymi przez tę niecodzienną parę, świadomie i konsekwentnie kultywującą artystowski stosunek do otaczającej rzeczywistości. Ich życie upływało właściwie na całkowitym poświęceniu się sztuce, było egzystencją zanurzoną bez reszty w kulturze. Bardzo silnie sprzeciwiali się Themersonowie ujmowaniu własnych dokonań twórczych na tle emigracyjnych rozgrywek politycznych, od czego z godnym podziwu uporem się odżegnywali. Wybrali dla siebie miejsce w czasie i przestrzeni, optymalne dla własnego rozwoju, i doskonale w nim funkcjonowali. Z Polski wyjechali jeszcze przed wybuchem II wojny światowej do Paryża, a stamtąd przenieśli się do Londynu, gdzie osiedlili się na stałe, poświęcając się w całości realizacji własnych idei twórczych.

Jak do tej pory nie powstała jeszcze obszerniejsza monografia, poświęcona ich twórczości, sporo jest pism rozproszonych. Zgromadzone przez nas materiały mogą z powodzeniem stać się podstawa kilku doktoratów, kto wie, pewnie nawet rozprawy habilitacyjnej. Dzięki Archiwum światło dzienne ujrzą bezcenne zbiory, konsekwentnie nawiązujemy także kontakty z miłośnikami i znawcami twórczości Themersonów. Archiwum ma służyć nie tylko popularyzacji twórczości tej pary, ale również naukowemu opracowaniu całej jej różnorodności, przy czym nie wolno zapominać o wspaniałym dorobku plastycznym Franciszki Themerson, która ujawniała swą graficzna pasję - jak głosi legenda - już wieku małoletnim, zarysowując wszelkie dostępne powierzchnie. Z czasem jej kreska nabrała niepowtarzalnego charakteru i - co cechuje wyłącznie wielkich artystów - jest rozpoznawalna od pierwszego spojrzenia. Od grafik nie uciekał również Stefan Themerson, intrygująca jest obsesja, z którą powracają w jego pracach motywy geometryczne. Dorobek obydwojga, i każdego z osobno, wymaga podejścia intersemiotycznego, interdyscyplinarnego, to konieczne, żeby nie stracić nic z autorskiej, oryginalnej idei, która przyświecała życiu i twórczości Themersonów (wystarczy wziąć pod uwagę Operę semantyczną Stefana Themersona, lub inne jego dzieło, zatytułowane: Święty Franciszek i wilk z Gubbio). Badania czysto literackie zdecydowanie nie wystarczą, trzeba użyć narzędzi właściwych komparatystyce.

Jak to się stało właściwie, że Archiwum trafiło do Polski, akurat na Wydział Filologiczny Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach?

Zawartość Archiwum przywoziliśmy do Polski partiami przez kilka lat. Kontakt z jego opiekunami nawiązaliśmy w 1999 roku. Byłem akurat na stypendium w Paryżu, skąd pojechałem do Londynu na pierwsze spotkanie, gdzie udało się ustalić kwestie podstawowe. Wówczas przywiozłem jedynie trochę kopii nie wydawanych wcześniej pism, jak np. listy Stefana Themersona do Bertranda Russela, którego książki były przecież publikowane w prowadzonym przez Themersonów od początków lat czterdziestych wydawnictwie Gaberbocchus Press, słynącym zresztą z wyjątkowej wartości i "urody" publikacji. To właśnie Themersonowie wydali pierwsze angielskie tłumaczenie Ubu króla Alfreda Jarry! Rok później przywieźliśmy razem z prof. Markiem Pytaszem obszerniejszą już partię materiałów: unikalną kolekcję awangardowych czasopism oraz edycje książek opublikowanych w Gaberbocchus Press. Jeszcze w marcu tego roku przywiozłem rysunki Franciszki oraz sporo zdjęć, bo warto zaznaczyć, że Stefan był jednym z pierwszych w Polsce awangardowych fotografików z prawdziwego zdarzenia, a wraz z żoną eksperymentował również na taśmie filmowej. Jednym z największych jego osiągnięć jest film: Europa, nakręcony według poematu Anatola Sterna, który zdobył ogromną popularność w Europie i świecie. W październiku tego roku przywieźliśmy ostatnią partię książek oraz zbiór opracowań i czasopism poświęconych sztuce. W zbiorach Archiwum znajdują się również w tej chwili cenne grafiki i obrazy autorstwa nie tylko Franciszki Themerson, ale także przyjaciół obojga: Henri Chopina, Gwena Bernarda, Ewy Kuryluk i Jana Kubasiewicza.

Archiwum Themersonów w Uniwersytecie Śląskim to nie tylko książki, rysunki, projekty okładek, zbiór obcojęzycznych awangardowych czasopism, rękopisy i maszynopisy, plakaty, ale również memorabilia posiadające wartość czysto muzealną (jak np. słynna kolekcja fajek Stefana Themersona, znawcy i namiętnego palacza fajek i cygar) oraz zbiory stanowiące nieusuwalny kontekst twórczości i działalności kulturalnej obojga Themersonów, to prawdziwe skarby, dopiero do opisania, do odkrycia.

Dostęp do zbiorów Archiwum jest możliwy po wcześniejszym uzgodnieniu terminów z jego opiekunami. Zainteresowani proszeni są o kontakt z następującymi osobami:
dr Adam Dziadek: tel. (0...32) 2009 414,
e-mail: adziadek@homer.fil.us.edu.pl
mgr Elżbieta Pietrzyk: tel. (0...32) 2009 220,
e-mail: pietrzyk@homer.fil.us.edu.pl
prof. UŚ dr hab. Marek Pytasz: tel. (0...32) 2009 414,
e-mail: pytek@homer.fil.us.edu.pl

Zapraszamy również na oficjalną stronę internetową Archiwum Themersonów w Polsce: http://themersons.us.edu.pl