FIZYKA STANOWI PODSTAWĘ WSZELKICH NAUK PRZYRODNICZYCH I TECHNICZNYCH,
A TAKŻE KSZTAŁTUJE NASZ POGLĄD NA ŚWIAT UDZIAŁ CZTERECH LAUREATÓW NAGRODY NOBLA
UŚWIETNIŁ XXXIV ZJAZD FIZYKÓW POLSKICH W KATOWICACH

W dniach 15-18 września 1997 roku odbył się XXXIV Zjazd Fizyków Polskich. Tym razem miejscem tego kolejnego zgromadzenia ogólnego fizyków polskich był Instytut Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Taka była decyzja Zebrania Delegatów Polskiego Towarzystwa Fizycznego podjęta podczas XXXIII Zjazdu Fizyków Polskich we Wrocławiu we wrześniu 1995 roku. Ta decyzja jest dowodem uznania dla osiągnięć fizyków katowickich i dla pracy Oddziału Katowickiego Polskiego Towarzystwa Fizycznego. Z drugiej strony Zjazd był niewątpliwie nobilitującym dla naszego środowiska wydarzeniem.

Na Zjazd przybyło około 700 goście. Byli to przedstawiciele wszystkich dziedzin fizyki rozwijanych na świecie i w Polsce. Trzeba w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że mimo ogromnego niedofinansowania fizyka polska dotrzymuje kroku nurtowi światowemu prawie we wszystkich dziedzinach, o czym świadczą: liczne publikacje fizyków polskich w czasopismach naukowych o międzynarodowym zasięgu, aktywne uczestnictwo fizyków polskich we wszystkich ważniejszych konferencjach naukowych, które odbywają się na naszym globie, a także zapraszanie przez uniwersytety zagraniczne i inne instytucje naukowe za granicą wielkiej liczby fizyków polskich na staże naukowe (profesury, stypendia etc. ).

Fizyka jest nieodłącznym elementem naszej kultury współczesnej, gdyż stanowi podstawę wszelkich nauk przyrodniczych i technicznych, a także kształtuje nasz pogląd na świat. Dzięki niej poznajemy Naturę, począwszy od skali cząstek elementarnych a skończywszy na skali Wszechświata. Możemy wykorzystywać odkryte przez fizyków prawa Natury dla dobra Człowieka. Rola fizyki w rozwoju naszej kultury i cywilizacji jest ogromna. Wszystkie nauki techniczne są w istocie zastosowaniami fizyki. Nauki biologiczne, w szczególności medycyna, czerpią coraz bardziej z fizyki i już dzisiaj można powiedzieć, że są one po prostu działami fizyki, choćby dlatego, że dotyczą w większym lub mniejszym stopniu tych samych czterech oddziaływań fundamentalnych, które odkryła fizyka. Wszystkie zaś procesy biologiczne, nawet te najbardziej skomplikowane, znajdują swoje prawidłowe wyjaśnienie w kategoriach pojęć i praw fizyki.

Ten niezwykle ciekawy i bogaty świat przyrody i techniki staraliśmy się ukazać podczas Zjazdu nie tylko jego uczestnikom, lecz także możliwie szerokim masom społeczeństwa poprzez popularyzację, co szczególnie w Regionie Śląskim nabiera specjalnego wymiaru. Zaprosiliśmy do wygłoszenia wykładów plenarnych dających przegląd osiągnięć fizyki światowej i polskiego wkładu do niej wybitnych fizyków polskich. Zaprosiliśmy również do wygłoszenia wykładów plenarnych czterech laureatów Nagrody Nobla, a także Prezydenta Europejskiego Towarzystwa Fizycznego, aby naszemu Zjazdowi nadać jeszcze wyższą rangę.

W Zjeździe uczestniczyli także przedstawiciele kilkunastu europejskich towarzystw fizycznych.

Wszystkich wykładów plenarnych było siedemnaście.

Prócz sesji plenarnych odbyła się specjalna sesja (sześć wykładów) poświęcona dydaktyce fizyki oraz sesja wyjazdowa w Żorach (jeden wykład), związana z nazwiskiem urodzonego w Żorach Otto Sterna, laureata Nagrody Nobla z fizyki.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że każdy uczestnik Zjazdu otrzymał - specjalnie wydrukowaną na Zjazd - arcyciekawą książkę zawierającą pełne teksty wspomnianych wyżej wykładów. Prócz tego wszystkie te wykłady były rejestrowane techniką wideo, aby potem służyć jako materiał edukacyjny i popularyzacyjny.

Zjazdowi towarzyszyła wystawa aparatury naukowej i dydaktycznej oraz wydawnictw naukowych i dydaktycznych. Pierwszego dnia Zjazdu wieczorem odbył się w Centrum Kultury wspaniały koncert uświetniający Zjazd. Mianowicie Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia pod dyrekcją Maestra Antoniego Wita wykonała z solistą Piotrem Pławnerem Koncert Skrzypcowy D-dur Johannesa Brahmsa oraz słynną już III Symfonię Henryka Mikołaja Góreckiego, w której solo sopranowe zaśpiewała Izabella Kłosińska. Patronat nad koncertem objął Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Śląskiego Prof. dr hab. Tadeusz Sławek.

Program Zjazdu był niezwykle interesujący. Wykłady plenarne odbywały się codziennie przed południem w wielkiej sali koncertowej Centrum Kultury przy placu Sejmu Śląskiego 2. Zaplanowaliśmy zakończenie każdej dziennej serii wykładów wykładem z historii fizyki. W Instytucie Fizyki Uniwersytetu Śląskiego przy ul. Uniwersyteckiej 4 natomiast była czynna codziennie wspomniana wystawa aparatury naukowej i dydaktycznej oraz wydawnictw naukowych i dydaktycznych. Odbyły się tu również: sesja dotycząca dydaktyki fizyki oraz Walne Zebranie Delegatów Polskiego Towarzystwa Fizycznego. Omówię teraz szczegółowo program wykładów plenarnych.

W pierwszym dniu Zjazdu, tj. 15 września (poniedziałek), po ceremonii otwarcia jako pierwszy wystąpił prof. Herwig Schopper (Szwajcaria), Prezydent Europejskiego Towarzystwa Fizycznego i dotychczasowy dyrektor CERN (słynnego międzynarodowego instytutu badań jądrowych) w Genewie. Temat jego wykładu brzmiał: "The Future of Physics and the Role of the European Physical Society" ("Przyszłość fizyki i rola Europejskiego Towarzystwa Fizycznego"). Kolejnym mówcą był prof. Włodzimierz Zawadzki (tegoroczny laureat medalu Smoluchowskiego), który wygłosił wykład "Półwzględność w półprzewodnikach", przedstawiając teoretyczną i eksperymentalną analogię między własnościami elektronów w półprzewodnikach i swobodnych, relatywistycznych (tj. mających prędkość bliską prędkości światła) elektronów w próżni. Następnym mówcą był prof. Sir Harold W. Kroto (Wielka Brytania) - laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1996). Temat jego wykładu brzmiał: " C60: Buckminsterfullerene, Not Just a Pretty Molecule" (" C60: Buckminsterfullerene, nie tylko taka po prostu ładna cząsteczka"). Wykład ten dotyczył uhonorowanego Nagrodą Nobla jego odkrycia czwartej odmiany alotropowej węgla (po graficie, diamencie i karbynie), mianowicie fullerenu, oraz nieograniczonych wprost możliwości zastosowań technicznych tego odkrycia (" Alotropia" znaczy tu: występowanie tego samego pierwiastka chemicznego w kilku odmianach znajdujących się w tym samym stanie skupienia, ale różniących się albo strukturą krystaliczną albo liczbą atomów występujących w cząsteczce. ). Cząsteczki fullerenu, składające się na ogół z 60 lub 70 atomów węgla mają budowę "klatkową" (można umieszczać w ich wnętrzu atomy innych pierwiastków i wytwarzać substancje o zadanych własnościach fizycznych). Dzięki ich fascynującym własnościom fullereny stwarzają wprost bajeczne możliwości rozwoju nauki o materiałach i technologii w XXI wieku. Następnie prof. Jan Stankowski w nawiązaniu do wykładu prof. Kroto omówił "Nadprzewodnictwo interkalowanego grafitu i fullerenu" ("Interkalować" znaczy tu: umieszczać atomy innych pierwiastków pomiędzy atomami danego pierwiastka, np. ponieważ 60 atomów węgla C jednej cząsteczki fullerenu C60 tworzy jak gdyby "klatkę", chodzi tu o umieszczanie we wnętrzu tych cząsteczek - "klatek" atomów innych pierwiastków w celu wytwarzania substancji o zadanych własnościach fizycznych. ). Ostatnim mówcą sesji plenarnej tego dnia był prof. Maciej Suffczyński. Temat jego wykładu brzmiał: "Setna rocznica odkrycia elektronu". To właśnie sto lat temu J. J. Thomson odkrył tę najważniejszą dla całej naszej cywilizacji i techniki cząstkę elementarną.

Drugi dzień Zjazdu, tj. 16 września, upłynął pod znakiem cząstek elementarnych, kosmosu oraz oddziaływań fundamentalnych.

Pierwszym mówcą był prof. Rudolf L. Mössbauer (Niemcy) - laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (1961), który wygłosił wykład "The Solar Neutrino Problem" ("Problem neutrin słonecznych"). Tym razem prof. Mössbauer mówił o cząstkach elementarnych, tajemniczych neutrinach, wysyłanych z dużym natężeniem przez Słońce, których badanie ma fundamentalne znaczenie dla poznania natury Wszechświata. Nagrodę Nobla prof. Mössbauer otrzymał za odkrycie tzw. bezodrzutowej emisji i absorpcji promieniowania gamma, tj. zjawiska, które nazywa się od owego czasu zjawiskiem Mössbauera i którego skala zastosowań jest ogromna, mianowicie w fizyce ciała stałego, w nauce o materiałach, w biologii, w geologii, w chemii, w teorii względności (dla jej eksperymentalnej weryfikacji: dzięki wykorzystaniu zjawiska Mössbauera zaobserwowano przewidywany przez Einsteina wpływ grawitacji na częstość promieniowania elektromagnetycznego). Trzeba tu dodać, że nie ma na świecie instytutu fizyki, w którym by nie było pracowni zjawiska Mössbauera. Następnym mówcą był ks. prof. Michał Heller, który wygłosił wykład pt. " Teoria grawitacji i kosmologia". Teoria grawitacji - nieodłączna od teorii czasoprzestrzeni, czyli tzw. ogólna teoria względności Einsteina, jest m. in. jednym z podstawowych narzędzi opisu ewolucji Wszechświata. Tematykę cząstek elementarnych wysokich energii kontynuował prof. Ryszard Sosnowski w wykładzie "Przyszłe doświadczenia w dziedzinie fizyki wysokich energii i udział w nich fizyków polskich". Ostatnim mówcą sesji plenarnej tego dnia był prof. Andrzej Kajetan Wróblewski, który wygłosił wykład pt. "Pierwsze trzy lata promieniotwórczości - konsekwencje odkrycia polonu i radu". To właśnie za rok przypada setna rocznica odkrycia polonu i radu przez Marię Curie-Skłodowską i jej męża Pierre'a Curie.

Trzeci dzień Zjazdu upłynął pod znakiem struktur i symetrii.

Pierwszym mówcą był prof. Herbert A. Hauptman (USA) - laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1985), który wygłosił wykład p. t. "A Probabilistic Approach to the Phase Problem of X-Ray Crystallography" ("Podejście probabilistyczne do problemu faz w krystalografii rentgenowskiej"). Był to wykład dotyczący tzw. metod bezpośrednich wyznaczania struktury kryształu. Dzięki tym metodom wyznacza się najbardziej skomplikowane struktury kryształów, w szczególności białek, co ma ogromne znaczenie dla nauki, przede wszystkim dla medycyny i biologii. To właśnie za te metody H. A. Hauptman otrzymał Nagrodę Nobla. Drugim mówcą był prof. J. Georg Bednorz (Szwajcaria) - laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (1987). Temat jego wykładu brzmiał: "Novel Two-Dimensional Perovskites" ("Niezwykłe dwuwymiarowe perowskity"). Wykład ten dotyczył niezwykłych własności rodziny związków pokrewnych minerałowi perowskitowi i mających strukturę regularną w przybliżeniu w dwóch wymiarach. Prof. Bednorz otrzymał Nagrodę Nobla za odkrycie wysokotemperaturowego nadprzewodnictwa w materiałach ceramicznych. Kolejny wykład "Badania dynamiki kryształów molekularnych i ciekłych kryształów" wygłosił prof. Jerzy Janik. Wykład ten zawierał dyskusję obrotów molekuł w układzie fazy skondensowanej (ciała stałego) z punktu widzenia służących do ich badania metod eksperymentalnych, tj. relaksacji dielektrycznej, relaksacji magnetycznego rezonansu jądrowego oraz quasisprężystego i niesprężystego rozproszenia neutronów. (Słowo "relaksacja" oznacza tu proces ustanawiania równowagi termodynamicznej w makroskopowych układach fizycznych, tj. w gazach, cieczach lub ciałach stałych). Następnie prof. Jan Mozrzymas przedstawił wykład p. t. "Symetrie w przyrodzie" omawiając różne typy symetrii występujących w przyrodzie oraz ukazując związki między pięknem, symetrią i fundamentalną jednością przyrody. Na zakończenie tego dnia prof. Andrzej Fuliński opowiedział "O wkładzie Mariana Smoluchowskiego do fizyki", przedstawiając dorobek największego w historii fizyka polskiego, któremu tylko przedwczesna, nagła śmierć uniemożliwiła otrzymanie Nagrody Nobla.

Czwarty dzień Zjazdu, tj. 18 września, rozpoczął prof. Andrzej Hrynkiewicz wykładem pt. "Wpływ energetyki na środowisko naturalne", porównując skutki ekologiczne funkcjonowania różnych rodzajów energetyki, w tym energetyki jądrowej, która coraz bardziej zaczyna wysuwać się na czoło, mogąc stać się w przyszłości zbawieniem ludzkości, zważywszy, że klasyczne źródła energii są już na wyczerpaniu i... są szkodliwe dla środowiska naturalnego w procesie konwersji i konsumpcji energii. Następnie prof. Adam Sobiczewski przedstawił wykład "Pierwiastki superciężkie", omawiając możliwości otrzymania stabilnych pierwiastków o znacznie większej masie niż mają znane dzisiaj pierwiastki oraz koncentrując się na strukturze powłokowej ich jąder. Przypomnę tu, że twórcą modelu powłokowego struktury jądra atomowego jest Maria Goeppert-Mayer, urodzona w Katowicach laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Na zakończenie sesji plenarnej ostatniego dnia Zjazdu prof. Jerzy Czerwonko wygłosił wykład pt. "Nadciekłość 3He. Nagroda Nobla 1996". Przedstawił w tym wykładzie zjawisko nadciekłości izotopu helu 3He, za odkrycie którego przyznano w zeszłym roku Nagrodę Nobla z fizyki. Zaobserwowanie tego zjawiska jest spektakularnym potwierdzeniem zasad mechaniki kwantowej.

Na sesji dydaktycznej 16 września we wtorek po południu w Instytucie Fizyki sześć wykładów poprzedziło ogólnopolską dyskusję na temat dydaktyki fizyki. Tytuły tych wykładów były następujące:

prof. Jan Blinowski: "Dlaczego ignorancja w zakresie fizyki nie jest w Polsce rzeczą wstydliwą? "

prof. Władysław Błasiak: "O odpowiedzialności polskich fizyków za katastrofalny stan nauczania fizyki"

prof. Jerzy Ginter: "Zmiany w systemie ekonomicznym i edukacyjnym w Polsce i wynikające stąd problemy kształcenia fizyków w wyższych uczelniach"

dr Stanisław Jakubowicz: "Fizyka w szkołach - konsekwencje reformy oświaty"

prof. Ireneusz Strzałkowski: "Wyzwania czasu dla systemu edukacji fizyki"

prof. Jerzy Warczewski : "Dydaktyka fizyki, struktura i metodologia fizyki oraz sama fizyka są nierozłączne".

Na zaproszenie Prezydenta miasta Żory mgr Zygmunta Łukaszczyka odbyła się 18 września we czwartek po południu sesja wyjazdowa w Żorach, podczas której nastąpiło uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej Otto Sterna, urodzonego w Żorach laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Wykład p. t. "Osiągnięcia naukowe Otto Sterna i jego wkład w rozwój mechaniki kwantowej" wygłosił prof. Marek Zrałek.

Jak widać, fizyka jest, albo przynajmniej powinna być, nieodłącznym elementem naszej kultury współczesnej. W dzisiejszych czasach człowiek kulturalny, to nie tylko człowiek, który zna literaturę, muzykę, malarstwo i inne sztuki, lecz także człowiek, który zna fundamentalne prawa fizyki i umie je wytłumaczyć innym. Te wszystkie problemy poruszał Zjazd Fizyków Polskich. Obecność czterech laureatów Nagrody Nobla oraz szeregu innych znakomitości świata fizyki, zarówno krajowych jak i zagranicznych, nadała naszemu Zjazdowi wymiar szczególny. Nie zdarzyło się jeszcze w Polsce i chyba nieprędko się zdarzy, żeby czterech laureatów Nobla równocześnie uczestniczyło - i to jeszcze w sposób tak aktywny - w jednym i tym samym spotkaniu uczonych. Każdy z nich - jak wspomniałem wyżej - wygłosił wykład plenarny wzbudzając wielkie zainteresowanie słuchaczy. Ci wielcy uczeni są ludźmi o bardzo szerokich horyzontach i zainteresowaniach, o czym się mogłem przekonać spędzając z nimi wspólnie wiele czasu w okresie ich bytności w Katowicach. Wszyscy bez wyjątku kochają muzykę, znają świetnie literaturę piękną oraz malarstwo i rzeźbę. Są bywalcami sal koncertowych i wszytkich galerii i muzeów na całym świecie. Podróżują przecież bardzo wiele, ponieważ są zapraszani przez wszytkie instytucje naukowe z całego świata. Prof. Mössbauer mówił pół żartem ale i pół serio, że tylko jego sekretarka wie, ilu akademii nauk w świecie jest on członkiem. Ci ludzie, mimo swej wielkości, są normalni, skromni, lubią żartować, kochają zwierzęta. Podczas ich wizyty u mnie w domu mój kot zaczął od razu łasić się do prof. Mössbauera, który z dumą powiedział, że ma w domu dwa koty (mój kot wyczuł to). Zorganizowaliśmy naszym gościom ciekawe wycieczki: do Krakowa, do Wieliczki, do Oświęcimia, do Częstochowy, do Pszczyny. Ci, którzy najdłużej pozostali, tj. prof. Hauptman i Mössbauer, wzięli udział w sesji wyjazdowej w Żorach we czwartek dnia 18 IX. Miałem wielki zaszczyt odsłaniać wraz z nimi tablicę upamiętniającą Otto Sterna, urodzonego w Żorach laureata Nagrody Nobla. W czasie przemówienia w Żorach Hauptman powiedział, że chociaż podróżuje bardzo dużo i nie ma chyba kraju na świecie, w którym by nie był, zaś w Polsce jest po raz piąty, to nigdy i nigdzie nie doznał tak ciepłego przyjęcia, jak podczas obecnej wizyty. Wszyscy nasi goście wywieźli z pobytu w Polsce jak najlepsze wrażenia.

Muszę tu powiedzieć, że cały Zjazd bardzo się udał, jak wynika z publicznych wypowiedzi wielu fizyków, a także z wielu pism dziękczynnych i gratulacyjnych, które już nadeszły z kraju i zagranicy. Trzeba tu również dodać, że udała się także sesja dydaktyczna, po raz pierwszy chyba na Zjeździe Fizyków Polskich, przy czym wnioski z niej płynące uwzględniają konieczność nie tylko zmiany programów nauczania, lecz także zmiany podejścia dydaktycznego, w tym także konieczność popularyzacji fundamentalnych praw i pojęć fizyki wśród szerokich mas społeczeństwa. Udana była także towarzysząca Zjazdowi wielka wystawa aparatury naukowej i dydaktycznej oraz wydawnictw naukowych i dydaktycznych.

Jeżeli dodać, że niezwykle udany był także koncert inaugurujący, to trzeba powiedzieć, że Zjazd pozostanie na zawsze w pamięci jego uczestników, skutki zaś jego oddziaływań na środowisko będą przedmiotem jeszcze niejednej analizy. Jesteśmy przekonani, że XXXIV Zjazd Fizyków Polskich w Katowicach stał się niezwykle ważnym wydarzeniem dla nauki i kultury narodowej oraz że ukazał ich więzy z nauką i kulturą światową.

Lista wystawców aparatury naukowej i dydaktycznej oraz wydawnictw naukowych i dydaktycznych była następująca :

1. CANBERRA PACKARD Sp. z o. o
WARSZAWA
2. TESTING Biuro Techniczno-Handlowe
KATOWICE
3. KUMA DIFFRACTION
WROCŁAW
4. SOFTRADE Sp. z o. o.
POZNAŃ
5. IFJ Pracownia Detektorów Półprzewodnikowych
KRAKÓW
6. EDUKACJA Sp. z o. o.
MIKOŁÓW
7. UNIFLEX
KATOWICE
8. STM-UHV
KATOWICE
9. INTEA Biuro Handlowe f-my PHYWE
WARSZAWA
10. AMEX Export-Import Sp. z o. o
WARSZAWA
11. ELBOX
WARSZAWA
12. COMEF
KATOWICE
13. LEYBOLDT DIDACTIC GmbH
WARSZAWA
14. SENSOMED
WARSZAWA
15. PRÓSZYŃSKI i S-ka S. A.
WARSZAWA
16. WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
WARSZAWA
17. WYDAWNICTWO NAUKOWO-TECHNICZNE
WARSZAWA
18. INTERNATIONAL PUBLISHING
SERVICE Sp. z o. o.

Lista sponsorów Zjazdu była następująca :

Prezydent Miasta Katowice
Komitet Badań Naukowych
Ministerstwo Edukacji Narodowej Warszawa
Rektor Uniwersytetu Śląskiego
Rektor Politechniki Śląskiej
Wydział Kultury Urzędu Wojewódzkiego Katowice
Fundusz Górnośląski S. A. Katowice
Prasa Śląska Sp. z o. o., wydawca oraz redakcja "Dziennika Zachodniego"
Polskie Linie Lotnicze LOT
Centrala Zaopatrzenia Hutnictwa Katowice
Komitet Fizyki PAN
Polskie Sieci Elektroenergetyczne S. A. Warszawa Oddział Katowicki
Polska Telewizja Kablowa SA
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa
Zakłady Piwowarskie w Żywcu SA
Przedsiębiorstwo Rynku Krajowego "HORTEX"
Agencja Handlowa "Centrostal" S. A. Katowice
Telekomunikacja Polska SA
Pierwszy Polsko-Amerykański Bank S. A.
Zakład Energetyczny Częstochowa S. A.
Urząd Miejski w Dąbrowie Górniczej
Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne Sp. z. o. o. Katowice
Urząd Miasta Żory
Główny Instytut Górnictwa
Urząd Miasta Pszów