I W poprzednim numerze "Gazety Uniwersyteckiej" czytelnicy zostali poinformowani o odbywającym się w dniach 13-15. XI. na Wydziale Filologicznym Międzynarodowym Kongresie nt. Teatr współczesny różnych kultur. Style i konwencje. Kongres uznano za wydarzenie naukowe i kulturalne. Podajemy więc kilka najważniejszych informacji.

Inicjatywę Zakładu Wiedzy o Teatrze w Instytucie Nauk o Kuturze finansowo wsparły liczne instytucje i nawet prywatni sponsorzy. Uniwersytet przyjął ciężar organizacyjny. W Kongresie uczestniczyło z referatami 9 uczonych z krajów Europy Zachodniej, 1 z Izraela, 19 z krajów Europy Środkowej i Wschodniej, 11 z różnych polskich ośrodków naukowych, 13 z naszego uniwersytetu. Nadesłanych streszczeń wystąpień było ponad 60. Przybyli także obserwatorzy i doktoranci ze Słowacji (3 osoby), z uniwersytetów łódzkiego i wrocławskiego (3 osoby), a także zaproszeni autorzy rozpraw wydanej książki Od symbolizmu do post-teatru (5 osób). Dopełniła skład uczestników Kongresu grupa teatralna z Autonomicznego Uniwersytetu Narodowego Meksyku pod kierunkiem p. Lecha Hellwiga-Górzyńskiego (6 osób).

Obrady toczyły się w sesjach plenarnych i w sesjach równoległych: teatr postmodernistyczny, alternatywny, multimedialny i współczesne ceremonie i rytuały. Tak w jednych jak i w drugich przewijała się refleksja o miejscu teatru w kulturze ponowoczesnej. Ten kierunek rozważań nabrał intelektualnej wagi po wystąpieniach prof. dr hab. Tadeusza Sławka (Ponowoczesność jako świat, który się nie wydarza) i prof. Zygmunta Baumana z Uniwersytetu z Leeds (O sytuacji teatru w świecie ponowoczesnym). Wiele teoretycznych stwierdzeń znalazło rozwinięcie w wystąpieniach prezentujących stan teatrów narodowych (N. Petkovska z Macedonii, M. Litavrina z Moskwy, O. - J. Blumenfeld z Rumunii, R. Gasparo z Włoch, U. Aszyk, analizujaca współczesny teatr hiszpański). Poetyka postmodernizmu znajduje swoje odbicie w wielu sferach twórczości teatralnej. Nowe rozumienie przestrzeni post-teatralnej przedstawiła prof. C. Elnéclavé z Haify i tradycyjne - dr inż. arch. J. Rybarkiewicz z Politechniki Śląskiej. Cenne spostrzeżenia o współczesnej dramaturgii polskiej poczyniły E. Wąchocka i A. Sordyl z Uniwersytetu Śląskiego, o scenografii małej widowni L. Davtian z Moskwy oraz źródłach nowych koncepcji przestrzennych O. Schlemmera - M. Leyko z Łodzi.

Wielce przydatne stało się Baumanowskie "pojęcie sztuki ponowoczesnej i sztuki postmodernistycznej. Pierwsze obejmuje wszystkie dzieła bez względu na styl, technikę, treść czy intencje, drugie tylko te dzieła, które "czynią swym przedmiotem to właśnie, co w świecie, w jakim istnieją, jest ponowoczesne". Takie rozróżnienie pozwala traktować sztukę współczesną w stałym dialogu upowszechnionego z torującym dopiero do widza nowym, wynalezionym, proponowanym. W świecie rozbitych wartości, braku kanonów estetycznych, wszelkich norm i kryteriów wartościowania ważna jest refleksja o tradycji. Wprowadziła ją E. Udalska (Tradycja - siła czy słabość teatru) usiłując dostrzec różne nurty tradycji w polskim teatrze ponowoczesnym jako prawdzie o nas samych: prawdzie heroicznej i płaskiej, śmiesznej i brutalnej.

Głębokie rozumienie tradycji jako procesu nieustannego sporu o wartości staje się szczególnie istotne w czasie głębokich przemian politycznych w Europie Środkowej i Wschodniej (wyrwanie się z totalitarnej "jedności" i beztożsamości kulturowej narodów), jak i w obliczu jednoczenia się Europy bez granic oraz gwałtownego zachłyśnięcia modelami konsumpcyjnej kultury amerykańskiej.

Czym może być dla narodów teatr, wskazują przykłady z kultury Wschodu. Jest on odbiciem natury świata i człowieka, o czym pięknie mówił prof. K. M. Byrski w czasie kongresowych obrad, i w dniu je poprzedzającym w Teatrze Śląskim do licznie zgromadzonej publiczności. Niestety wpływ komercjalizacji teatru dosięgnął nawet wyspę Bali niegdyś uznawaną przez największych prawodawców teatru XX wieku (A. Artaud, G. E. Craig) za miejsce najczystszej postaci teatru rytualnego. Turystyka - jak twierdził prof. G. Azzaroni z Bolonii - wpływa na komercjalizację klasycznych form. Teatr staje się towarem. Ten sam proces dostrzegła prof. T. Smolińska (Opole) w polskiej kulturze ludowej. Szopka i śląska betlejka rodowodem sięgająca XVII wieku jest już tylko obiektem cepeliowskim.

Teatr - można by rzecz ująć generalizująco - oscyluje między gwałtownym poszukiwaniem autentyczności i tożsamości, a powszechną destrukcją na różnych poziomach: przestrzeni, obrazu i słowa. Jest to zjawisko ogólnoświatowe.

Niemniej owocne intelektualnie były wystąpienia prof. J. - A. Gomeza z Barcelony, dyrektora Europejskiego Instytutu Badań Teatralnych (Post-miłość: konwencja artystyczna i post-teatr) i prof. E. Nogackiego z Uniwersytetu Valenciennes (Gloryfikacja obrazu lub odbicia czyli Nowoczesność teatru Jeana Geneta). Wprowadziły one w sferę współczesnej kultury skojarzeniowej, obrazowej, audialnej i wizualnej. Tworzy się nowy model percepcji i postrzegania, który warunkuje kreację postmodernistyczną jako grę i zabawę. Źródłem jej jest akt prokreacyjny, akt seksualny. Rozważenia te wyznaczyły szeroki krąg objaśnień samego rytuału (Levan Khetagari z Gruzji), rytuałów pogrzebowych tworzących zapis pamięci (na scenie) (A. Frécombé z Kamerunu), poprzez "etos wojownika" - sztuki walki w procesie twórczych przygotowań aktora (G. Ziółkowski), po analizę koncepcji teatralnych A. Artauda (G. Starak). Oddzielny blok stanowiły analizy wystawień Czechowa w Pradze (A. Moravkova), Burzy Szekspira na Węgrzech (A. Nagy-Darvay), interpretacji pieśni ekspresjonistycznej w różnych stylach (S. Hirschi z Walencji) i Wierszalińskiej Arki (J. Chojka).

Od współczesnych ceremonii i rytuału oraz indywidualnych propozycji interpretacyjnych sztuk droga wiodła do teatru multimedialnego, wytworu nowoczesnych technik video i komputerowych. Obrady sekcji były oblegane przez studentów. Znalazły się tu analizy teatru wirtualnego (A. Tytkowska) i wirtualności teatru (L. Jungmanowa z Pragi), pogranicza teatru i performance (prof. A. Zeidler-Janiszewska), odbiorcy jako performera (R. Kluszczyński), a także instalacji multimedialnych (P. Zawojski), koncertu muzyki młodzieżowej (rock i rap) (T. Miczka), kina jako spektaklu (A. Gwóźdź), różnych aspektów teatru telewizyjnego (E. Wilk, K. Banaszkiewicz).

Nie ominięto spojrzeniem krytycznym i teatrów alternatywnych. Okazało się, że pojęcie to jest rozumiane różnie, stąd sekcja nie wypracowała jednolitego poglądu na rozwój teatrów pozainstytucyjnych. Dostrzeżono w teatrach Słowacji (H. Bokasova-Hlavenková), Polski (J. Tyszka), Bułgarii (E. Ruskova), Rumunii (M. Mirtu) pewną stagnację i bezprogramowość różnych grup. Poszukując swej autentyczności są w rzeczywistości podobne, nierzadko dominuje w nich język martwy i naśladowczy. Natomiast nieoczekiwanie w teatrze końca wieku nowy wyraz uzyskuje średniowieczne i renesansowe misterium, o czym w wykładzie, bogato ilustrowanym przeźroczami, mówiła prof. L. Muir z Uniwersytetu w Leeds.

Plon intelektualny Kongresu bogaty, różnorodny, inspirujący do dalszych badań i analiz. Nie dał odpowiedzi na wszystkie pytania o drogi rozwojowe współczesnego teatru, natomiast stworzył pole do ciągłego poszukiwania owej odpowiedzi.

II

Organizując Międzynarodowy Kongres o takim zasięgu chcieliśmy przełamać tradycję zamkniętych w murach uniwersytetu obrad akademickich. Dlatego właśnie Kongres został "obudowany" imprezami okołokongresowymi. Dla środowisk miasta Katowice w Teatrze Śląskim prof. K. M. Byrski wygłosił odczyt pt. Teatr indyjski i jego zakorzenienia kulturowe, na Wydziale Nauk Społecznych prof. Zygmunt Bauman mówił O losach śmierci i nieśmiertelności w czasach ponowoczesnych. Odczyty przyciągnęły tłumy słuchaczy. Zainteresowani literaturą autobiograficzną i tłumaczeniami mieli okazję poznać twórczość Janiny Bauman na wieczorze autorskim na Wydziale Filologicznym. Wiele uczyniono, aby wyeksponować najważniejsze placówki kulturalne. Zorganizowano zwiedzanie Centrum Scenografii Polskiej Muzeum Śląskiego, miejsce zbiorów plastyki teatralnej i wystaw monograficznych scenografów polskich. Obdarzono uczestników, dzięki żywej reakcji na przygotowania do kongresu wielu instytucji kulturalnych i Wydziału Kultury m. Katowice, bogatymi materiałami informacyjnymi o teatrach, muzeach, ekspozycjach malarstwa, plakatu i exlibrisu. Kongres i działalność Zakładu Wiedzy o Teatrze wpisały się w geofrafię życia intelektualnego i kulturalnego miasta.

III

Rozważania teoretyczne o teatrze współczesnym wzbogacono warsztatami teatralnymi. Trupa teatralna z Narodowego Uniwersytetu Autonomicznego Meksyku pod kierunkiem p. Lecha Hellwiga-Górzyńskiego przedstawiła Ofiarę teatrowi (Ofrenda al teatro), warsztat o wielu konwencjach, wywiedzionych z tamtejszej kultury, porywający egzotycznością i radosną fiestą. W świat teatru ludowej baśni i wyobraźni w przedstawieniu Medyk wprowadził w rozmowie prowadzonej przez p. P. Gabarę w Teatrze Rozrywki w Chorzowie Piotr Tomaszuk, reżyser spektaktu i główny kreator Teatru Wierszalin.

Warsztaty dopełniały przedstawienia teatralne: Nabucco w Operze Śląskiej, Tchnienie Sceny Plastycznej KUL, Ocean Niespokojny w Teatrze Rozrywki w Chorzowie oraz Medyk Teatru Wierszalin.

Rozumienie polskiego teatru uzupełniono wycieczką w dniu pokongresowym do Krakowa Śladami teatru Tadeusza Kantora (Cricoteka, atelier Artysty na ul. Siennej, Wawel i Ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim).

Taki przebieg Kongresu wcielał wieloperspektywiczne rozumienie teatru stwarzając też możliwość uczestnictwa w życiu kulturalnym miasta. Dzięki temu Kongres stał się prawdziwym świętem nauki i kultury. Odnotowywała jego przebieg prasa, stacje radiowe i TV-Katowice (kilka specjalnych programów).