W okresie powojennym Instytut Warburga w Londynie już jako część Uniwersytetu Londyńskiego z rozmachem kontynuował działalność naukową. Idea interdyscyplinarności do dziś przyświeca jego działalności, choć - paradoksalnie - nawet nie wszyscy odwiedzający go naukowcy są w pełni świadomi jego genezy i interdyscyplinarnego charakteru. Biblioteka Instytutu, która liczy dziś ok. 350 tysięcy starannie dobranych pozycji, stała się na tyle uniwersalna, że pracują w niej filologowie klasyczni czy historycy teologii zamknięci w opłotkach swoich dyscyplin i specjalizacji, nie zważający na wyjątkową strukturę biblioteki, która ma prowadzić czytelnika poprzez różne, współzależne dyscypliny humanistyczne. W swoich wykładach, seminariach i kolokwiach Instytut kultywuje jednak nieprzerwanie tradycję swojego założyciela. Niech za przykład współczesnej działalności posłuży problematyka poruszana tam w pierwszym, zimowym trymestrze roku akademickiego 1996/97.

Tradycyjnie już wykład inauguracyjny o Aby Warburgu wygłosił profesor Ernst Gombrich, były dyrektor Instytutu, uważany - przynajmniej w świecie anglosaskim - za najwybitniejszego współczesnego historyka sztuki. Drugi wykład Gombricha nawiązywał jednocześnie do jego własnych badań i do badań samego Warburga nad kręgiem Lorenza de Medici i był zatytułowany: Ponowna wizyta w kaplicy Sassettich: Lorenzo Medici i Santa Trinita, przynosząc nowe ustalenia w zakresie słynnego fresku Girlandaia. Dla przykładu warto wymienić tytuły seminariów, bo odzwierciedlają one charakter prac Instytutu: Historia i teoria przyjemności wobec historii kultury i tradycji klasycznej, Historia wiedzy naukowej od renesansu, Magia i wróżby, Mapy i społeczeństwo (seminarium na temat kartografii historycznej), Żydzi i tradycja klasyczna w epoce renesansu, Humanizm i filozofia nowożytna. Warto też wymienić tytuły kilku referatów wygłaszanych na dwu seminariach wielotematycznych: Rzadki perski traktat na temat koniunkcji planet (Siergiej Turkin), Tradycja hermetyczna w średniowieczu i renesansie - Niccolo da Cusa i Andrea Bussi (Pasquale Arfe), Inskrypcje na obrazach Jana van Eycka (Susan Jones), Literatura - retoryka - teologia: niektóre aspekty polemik religijnych w okresie renesansu i reformacji (Piotr Wilczek), Filozofia Arystotelesa w XIII wieku: problem wieczności świata (Anne Giletti), Innowacja i zapożyczenie w "De tempore adventu Antichristi" Arnaua de Villanova: przykład kontaktów żydowskochrześcijańskich w trzynastowiecznej Hiszpanii (Amanda Phillimore).

Instytut wydaje oczywiście nadal swoje dobrze znane humanistom serie wydawnicze: przede wszystkim kolejne tomy "Journal of the Warburg and Courtauld Institutes" oraz "Studies of the Warburg Institute". W ramach tej ostatniej serii ukazały się już 43 pozycje, w tym tak ważne jak studia Mario Praza na temat wyobraźni siedemnastowiecznej, Frances Yates o francuskich akademiach XVII wieku czy Panofsky'ego o ikonografii Camera di S. Paolo Correggia. W dalszym ciągu ukazuje się Corpus Platonicum Medii Aevi, tomy "Warburg Institute Colloquia" czy "Oxford-Warburg Studies", w ramach których wydano m. in. fundamentalne dzieło Nicolai Rubinsteina o rządzie florenckim w czasach Medicich w drugiej połowie XV wieku. Nie tylko profesor Rubinstein bezpośrednio kontynuuje zainteresowania samego Warburga. Wielki projekt badawczy, spis antycznych dzieł sztuki i architektury znanych w renesansie (Census of Antique Works of Art and Architecture Known to the Renaissance) prowadzony przez jego żonę, dr Ruth Rubinstein polega na tworzeniu komputerowej bazy danych (obecnie 25 tysięcy wizerunków i 40 tysięcy dokumentów) kontynuującej tę tradycję bibliograficzno-porządkującą, którą rozpoczęła wspomniana w pierwszej części mojego artykułu Bibliografia trwania i ciągłości tradycji klasycznej.

Kolekcja fotograficzna jest drugim - obok biblioteki - miejscem pracy w Instytucie. Celem kolekcji obejmującej obecnie ponad 300 tysięcy fotografii, jest gromadzenie materiału ikonograficznego związanego z zagadnieniami będącymi przedmiotem zainteresowań Instytutu, a więc szczególnie z tradycją klasyczną w sztuce europejskiej średniowiecza i renesansu. Posiada ona następujące działy: Starożytności, Bogowie i mity, Magia i nauka, Ikonografia świecka (głównie wizerunki alegoryczne), Portrety, Literatura, Historia, Życie Społeczne, Ikonografia Religijna.

Centrum Instytutu pozostaje jednak nadal biblioteka. Wspominałem w części pierwszej artykułu o głównych założeniach i działach Biblioteki. Do dziś prawie nic się w niej nie zmieniło, poza tym, że kolekcja, która liczyła w roku 1933 60 tysięcy książek, dziś posiada ich 350 tysięcy. Może wciąż nie tak dużo w porównaniu z innymi bibliotekami naukowymi. Nie ilość jest jednak ważna, ale jakość kolekcji i jej niepowtarzalny układ: jednocześnie niepraktyczny (z punktu widzenia czytelnika, który chce szybko znaleźć książkę) i niezwykle ważny dla tych, którzy przyjmują wymyśloną przez Warburga regułę dobrego sąsiedztwa i wzajemnego oddziaływania różnych dyscyplin humanistycznych. Na koniec chciałbym więc przedstawić współcześnie istniejący układ biblioteki, ściśle nawiązujący do koncepcji Aby Warburga.

Pierwszy główny dział biblioteki obejmuje historię i wzory zachowań społecznych i został określony (po niemiecku) jako Aktion - działanie. Zaczyna się od książek dokumentujących indywidualną ekspresję osobowości człowieka, co było tak ważne dla Warburga, obejmując prehistorię i historię psychologii, następnie antropologię, folklor, relacje między płciami, historię muzyki (z osobnym zbiorem siedemnastowiecznych librett operowych), historię teatru, festiwale i widowiska, historię techniki, handlu i transportu, prawo (zwłaszcza symbolikę w prawie, prawo w literaturze i sztuce, trwanie prawa rzymskiego), następnie socjologię, teorię polityki (tu obszerny dział na temat utopii i wizerunków idealnego władcy) oraz historię (zwłaszcza historię historiografii, historię Grecji, Rzymu i Bizancjum oraz historię krajów europejskich ze szczególnym uwzględnieniem włoskich tekstów średniowiecznych i renesansowych).

Drugi główny dział, nazwany przez Warburga Orientierung obejmuje po pierwsze historię religii. Jest tu więc religia porównawcza, hermeneutyka, religie germańskie i słowiańskie, greckie i rzymskie. Obszerna sekcja poświęcona jest chrześcijaństwu - posiada ona dziesiątki podsekcji, których nie sposób tu wymienić. Zwracają uwagę półki poświęcone reformacji z setkami tomów dzieł twórców reformacji, osobna półka z broszurami i paszkwilami, książki o kontrreformacji oraz związkach reformacji ze sztuką. Na koniec kultury i religie Wschodu. Częścią działu Orientacja jest obok religii historia nauki obejmująca takie sekcje jak nauki przyrodnicze, magia, dalej - alchemia i chemia, historia zoologii, botaniki, mineralogii i farmacji. Potem następuje historia medycyny, historia matematyki, wróżby i proroctwa. Z kolei historia astrologii i astronomii, kosmologii, geografii i kartografii. Wreszcie trzeci - obok religii i nauki - składnik Orientierung: filozofia. Sekcja poświęcona historii filozofii obejmuje filozofię grecką i rzymską, żydowską i arabską, średniowieczną, renesansową i porenesansową, ze szczególnym uwzględnieniem tradycji platońskich i arystotelesowskich w kulturze europejskiej oraz roli świata arabskiego jako przekaźnika tradycji filozoficznych.

Kolejny dział biblioteki został przez Warburga określony jako Wort (słowo) i dotyczy przede wszystkim trwania tradycji klasycznej w literaturach poantycznych. Na początku teoria języka i literatury. Następnie literatura w językach narodowych ze szczególnym uwzględnieniem renesansu włoskiego i francuskiego. Dalej literatura określona ogólnie jako humanistyczna (Grecja, Rzym, rozprzestrzenianie się humanizmu i recepcja literatury klasycznej w Europie). Z kolei następuje sekcja poświęcona dewizom, godłom i mottom, a więc emblematom, znakom drukarskim, monetom, pieczęciom i znaczkom, heraldyce, przysłowiom i albumom amicorum. Następna sekcja to encyklopedie, historia książki i historia bibliotek, rękopisy, historia druku i ilustracji książkowej, historia edukacji.

Nie pojawiła się aż dotąd w moim opisie historia sztuki, która przecież była domeną zainteresowań Aby Warburga. W jego pojęciu jednak, jak wiemy, rozumienie sztuki nie byłoby możliwe bez tego wszystkiego, o czym była mowa do tej pory. Dopiero więc dział czwarty nazwany przez Warburga Bild (obraz) obejmuje m. in. to, co zwykliśmy uważać za historię sztuki. Jest tu więc sztuka prymitywna i prehistoryczna, sztuka orientalna, archeologia, ikonografia i numizmatyka grecka i rzymska, sztuka grecka i rzymska obejmująca również etruską, sztuka Rosji rozumiana jako sztuka i archeologia północnego wybrzeża Morza Czarnego, Kaukazu i - osobno - Scytów. Potem następuje sztuka poklasyczna, a więc po pierwsze dotyczące jej źródła literackie, historia i teoria estetyczna, topografia, po drugie ikonografia chrześcijańska oraz świecka. Szczególnie ważna jest tu sekcja dotycząca trwania kultury antycznej w poantycznej Europie. Dalej sekcja poświęcona sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej (m. in. sztuce katakumb, mozaikom, rzeźbom i sztuce użytkowej tego okresu). Osobną sekcję poświęcono rękopisom iluminowanym. Ogromna sekcja określona ogólnie jako Sztuka europejska obejmuje sztuki plastyczne od XII do XVIII wieku ułożone według krajów, ze szczególnym naciskiem na sztukę włoską, a ponadto niemiecki renesans oraz sztukę hiszpańską i niderlandzką XVII wieku. Jest też sekcja poświęcona sztukom stosowanym i kolekcjonerstwu.

Warburg zakładał, że osoba studiująca jakieś zagadnienie - dotyczące sztuki, literatury, filozofii, teologii czy jeszcze innej dyscypliny - będzie wędrowała po labiryntach biblioteki, stopniowo docierając do problemów, które wiążą się z jej tematem, a obecne mogą być w różnych działach czy sekcjach. Poprzez taką wędrówkę po wszystkich działach humanistyki badacz zdobywa coraz pełniejszą (choć nigdy przecież pełną) wiedzę o zagadnieniu.

Układ Biblioteki pozostał więc niezmieniony do dziś i z punktu widzenia współczesnej klasyfikacji bibliotecznej wydaje się całkowitym anachronizmem. Skomplikowany system numeracji nie jest przejrzysty i czytelnik jest nadal zmuszony do penetracji księgozbioru zgodnie z wymyśloną przez Warburga ideą dobrego sąsiedztwa. Oczywiście pomoc stanowi tu katalog alfabetyczny i wedle koncepcji Warburga ułożony katalog systematyczny. Struktura Biblioteki miała przecież raczej utrudniać, a nie ułatwiać odnalezienie książki! Mimo wszystkich kontrowersji i sporów, w swym układzie biblioteka pozostaje i chyba zawsze pozostanie tym, czym była na początku - podręczną biblioteką Aby Warburga.

BIBLIOGRAFIA

• G. Bing, A. M. Warburg. "Journal of the Warburg and Courtauld Institutes". Tom 28 (1965), s. 299-313.

• A. F. Blunt, A Method of Documentation for the Humanities. W: International Federation for Documentation. XIVth Conference. Oxford - London 1938.

• E. Gombrich, Aby Warburg. An Intellectual Biography. London 1972.

• E. Panofsky, Meaning in the Visual Arts. Papers in and on Art History. Garden City 1955.

• J. B. Trapp, Aby Warburg, His Library and the Warburg Institute. "Historiography and Theory - Theoretische Geschiedenis". Vol. 13 (1986), nr 2.