Prowadząc badania przekształceń przestrzeni miejskiej Katowic, dr Marta Chmielewska skupiła uwagę nie tylko na przeszłych wydarzeniach, które ukształtowały dzisiejszą morfologiczną postać miasta, lecz postanowiła również scharakteryzować zachodzące obecnie przemiany. Obszar badawczy zawierał się we współczesnych granicach administracyjnych Katowic ustalonych w 1975 roku, o łącznej powierzchni ponad 164 km2. Zakres czasowy badań dr Chmielewskiej obejmował ponad 800 lat: począwszy od XIII wieku, kiedy powstały tu pierwsze formy osadnicze, aż po współczesność. Zasadniczą analizę przemian morfologicznych prowadziła ona jednak dla okresu od XIX wieku – ze względu na zapoczątkowany wtedy dynamiczny rozwój przestrzenny współczesnego miasta oraz jakość i dostępność kartograficznych materiałów źródłowych, które były podstawą prowadzonych badań.

Dr Marta Chmielewska z Katedry Geografii Ekonomicznej

Zastosowana przez dr Martę Chmielewską metoda identyfikowania przeobrażeń przestrzennych polegająca na porównywaniu chronologicznie zestawionych planów miasta jest jedną z podstawowych metod badawczych morfologii miast – dyscypliny naukowej z pogranicza geografii, historii i urbanistyki badającej przestrzeń miast pod kątem jej rozplanowania, kształtu i fizjonomii zabudowy oraz genezy i ewolucji jej części składowych. Aby dobrze odtworzyć przebieg ewolucji przestrzeni miejskiej, wyodrębnić składające się na nią jednostki strukturalne czy wyznaczyć kierunki i etapy przeobrażeń morfologicznych, konieczna jest ponadto znajomość przeszłości rozwojowej miasta oraz czynników, które jej przebieg warunkowały. Rekonstrukcja kształtowania się morfologiczno-przestrzennej struktury Katowic przeprowadzona przez dr Martę Chmielewską okazała się zadaniem skomplikowanym.

– Przestrzeń tego miasta jest niejednorodna, mozaikowa – składa się z wielu jednostek strukturalnych zróżnicowanych ze względu na czas powstania, genezę, charakter zabudowy czy rozplanowanie. Współczesne Katowice będące miastem 150-letnim, a więc stosunkowo młodym, współtworzą historyczne wsie, kolonie i przysiółki, które powstawały nawet kilkaset lat wcześniej i ulegały przekształceniom jeszcze przed włączeniem w granice miasta – mówi autorka badań.

Zmiany morfologiczne dokonywały się pod wpływem różnych czynników, takich jak odkrycie surowców mineralnych i industrializacja czy też zmiana przynależności państwowej albo ustroju politycznego, i są bezpośrednio związane z funkcjami, jakie dane miejsce pełniło w określonym czasie historycznym.

Według źródeł archeologicznych pierwsze ślady osadnictwa datowane są na okres środkowej epoki kamienia. Stałe osady ludzkie pojawiły się tu jednak dopiero w XIII wieku, a ich rozwój był powolny aż do końca XVIII wieku. Osadnicy trudnili się głównie rolnictwem, uprawiali żyto, jęczmień i chmiel, tworzyli także sztuczne stawy rybne zwane „rybnikami”. Przy sztucznych zbiornikach wodnych na rzekach Rawie i Kłodnicy funkcjonowały ponadto kuźnice żelaza, które później dały początek pierwszym hutom. Intensywne przemiany morfologiczne badanego obszaru wywołało odkrycie złóż węgla kamiennego pod koniec XVIII wieku, co zbiegło się z rewolucją przemysłową i zastosowaniem jej wynalazków w hutach, które zastąpiły kuźnice.

– W początkowej fazie industrializacji węgiel kamienny wydobywano głównie na potrzeby hutnictwa, które w postaci koksu wykorzystywało go do wytopu żelaza. Choć współcześnie Katowice kojarzą się z węglem, to nie szyb kopalniany, a właśnie młot kuźniczy znajduje się do dziś w herbie miasta – wyjaśnia dr Chmielewska.

Rosnąca liczba zakładów przemysłowych potrzebujących siły roboczej skutkowała stałym napływem ludności i powstawaniem licznych osiedli robotniczych, z których najbardziej znane to Giszowiec i Nikiszowiec. Górnictwo i hutnictwo przyczyniły się również do przeobrażenia naturalnej rzeźby terenu – w krajobraz Katowic na stałe wpisały się takie antropogeniczne formy, jak wyrobiska czy hałdy. Przykładami takich zmian są chociażby hałda na Kostuchnie – drugi pod względem wysokości punkt w Katowicach (wyższe jest Wzgórze Wandy) czy zespół stawów Szopienice-Borki utworzonych w wyrobiskach popiaskowych.

Morfologiczne przeobrażenia miasta następowały również pod wpływem decyzji administracyjnych, zmieniającego się ustroju politycznego i związanej z nim polityki gospodarczej. Ogromne znaczenie dla rozwoju miejscowości miała budowa w połowie XIX wieku linii kolejowej łączącej Czechy z Galicją i Królestwem Polskim ze stacją właśnie w Katowicach, co było zasługą ówczesnego właściciela Katowic Franza von Wincklera oraz jego zarządcy Friedricha Grundmanna.

Rozwój morfologiczno-przestrzenny okolic śródmieścia Katowic

– To właśnie oni chcieli stworzyć tu nowoczesne, przemysłowe, niemieckie miasto, trochę zresztą wbrew autochtonom zajmującym się głównie rolnictwem – dodaje naukowiec. Od momentu nadania praw miejskich w 1865 roku znaczenie Katowic w stosunku do okolicznych miejscowości systematycznie wzrastało. Już w 1922 roku, po przyłączeniu części Śląska do Polski, stały się stolicą nowo powstałego autonomicznego województwa śląskiego. Roli tej pełnić nie mogły ani Opole, ani Gliwice czy Bytom, ponieważ w tym okresie były częścią państwa niemieckiego. Do Katowic przyłączono wówczas nowe obszary, a jego terytorium zostało podzielone na dzielnice. Wojewódzkie urzędy i instytucje wymagały odpowiednio reprezentacyjnej infrastruktury, rozpoczęto zatem budowę gmachu Sejmu Śląskiego czy archikatedry Chrystusa Króla, wybudowano lotnisko na Muchowcu, powołano również Muzeum Śląskie.

W okresie PRL-u Katowice były głównie ośrodkiem przemysłowym zamieszkałym przez klasę robotniczą. Stały się także miastem akademickim – m.in. w 1968 roku powstał Uniwersytet Śląski jako 9. uczelnia wyższa w kraju. Dzielnice miasta intensywnie zabudowywano osiedlami mieszkaniowymi. W latach 60. XX wieku Pałac Ślubów, Hotel Silesia, Superjednostka, Ślizgowiec oraz pawilony handlowe zajęły miejsce huty Marta i stawu hutniczego. Ostatnie dwie dekady to transformacja Śródmieścia stanowiącego centrum miasta oraz intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w pozostałych częściach Katowic. Obserwuje się także zanik zabudowy przemysłowej oraz budowę licznych obiektów usługowych.

W dziejach Katowic miały miejsce przemiany przestrzenne związane z wyburzeniami o charakterze ideologicznym, do których w pewnym sensie można zaliczyć także te dziejące się współcześnie.

– W czasie wojny zniszczona została Synagoga Wielka, ale też wybudowany przez Polaków gmach Muzeum Śląskiego, w PRL-u niszczono ślady niemieckości, zburzono nie tylko dwór Tiele-Wincklerów i willę Grundmanna, gdzie obecnie stoi budynek Banku NBP, lecz również 2/3 zabudowy Giszowca. Dziś natomiast niszczona jest spuścizna socrealistyczna. Jednym z przykładów jest przebudowa dworca kolejowego, drugim – chociażby Pałac Ślubów zburzony w 2011 roku, na miejscu którego do dziś nic nowego nie powstało – wyjaśnia dr Chmielewska i dodaje: – W tej architekturze zapisana jest ciekawa i bogata historia Katowic. Mozaika stylów to znak morfologicznej różnorodności. Wyburzanie budynków wydaje się więc jedynie próbą zacierania śladów historii, która przecież się nie zmieni.

Jednym z celów badań dr Marty Chmielewskiej była identyfikacja morfologicznych jednostek strukturalnych Katowic zróżnicowanych pod względem czasu powstania, rodzaju i wysokości zabudowy mieszkaniowej oraz charakteru rozplanowania budynków. Efektem prac była mapa morfologiczna miasta, na której wyraźnie widać na przykład, że w przestrzeni Katowic dominują budynki utworzone między 1945 a 1989 rokiem, w tym głównie osiedla domów wielorodzinnych. Najtrwalszym elementem morfologicznym są jednak szlaki komunikacyjne, których układ w wielu przypadkach nawiązuje do pierwotnego przebiegu wytyczonego na długo przed nadaniem Katowicom praw miejskich.

– Drogami, których układ nie zmienił się od kilkuset lat, poruszamy się na Dębie (ul. Dębowa), Bogucicach (ul. Markiefki) czy Załężu (ul. Gliwicka) – należących do najstarszych osad w przestrzeni współczesnych Katowic. Przykładem ze śródmieścia są ulice Młyńska i Staromiejska, które były głównymi drogami przebiegającymi przez wieś Katowice – wyjaśnia geografka.

Zmiany zachodzące w przestrzeni miejskiej Katowic obecnie są zdaniem dr Chmielewskiej efektem dwóch czynników. Pierwszym z nich jest rewitalizacja przestrzeni poprzemysłowej będąca reperkusją transformacji ustrojowej i związanym z nią powrotem gospodarki wolnorynkowej, co zaowocowało restrukturyzacją przemysłu, prywatyzacją przedsiębiorstw czy likwidacją wielu zakładów, w tym również kopalń. Drugim czynnikiem są działania podejmowane przez władze miasta oraz mieszkańców, które mają zmienić wizerunek Katowic. Kiedyś postrzegane jako ośrodek przemysłowy, w przyszłości mają kojarzyć się przede wszystkim z nowoczesnością, kulturą i rozwojem górnośląskiej metropolii. W XXI wieku funkcje przemysłowe Katowic odchodzą w przeszłość, a zastępują je szeroko pojęte funkcje usługowe. Powstały liczne wielkopowierzchniowe obiekty usługowo- handlowe, takie jak otwarta w 2005 roku Silesia City Center i w 2013 roku Galeria Katowicka czy zmodernizowany w 2015 roku obiekt Supersam Katowice. Otwarte zostały nowe siedziby Muzeum Śląskiego oraz NOSPR-u tworzące Strefę Kultury. Powstało także nowoczesne Międzynarodowe Centrum Kongresowe. Z kolei w południowo-zachodniej części miasta budowane są liczne osiedla mieszkaniowe tworząc swoiste suburbia.

Prowadzone badania pozwoliły również prognozować dalsze przeobrażenia przestrzeni miasta, dzięki czemu wyniki mogą zostać zastosowane m.in. w efektywnym planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym miasta, skutecznej polityce przestrzennej czy budowaniu modeli ładu przestrzennego.

– Wskażę trzy najważniejsze moim zdaniem problemy. Po pierwsze dużym wyzwaniem dla władz jest zmniejszająca się liczba ludności, co ma także wpływ na wygląd przestrzeni miejskiej. Po drugie – wciąż wiele jest zaniedbanych dzielnic, miasto nie rozwija się proporcjonalnie. Po trzecie wreszcie pozostaje kwestia komunikacji przestrzennej, która w miarę sprawnie funkcjonuje na linii wschód – zachód, natomiast na pewno wymaga dopracowania i rozbudowania w kierunkach na północ i na południe od centrum miasta – wyjaśnia dr Marta Chmielewska. W związku z tym obecnie jednym z najważniejszych postulatów wydaje się nacisk na zrównoważony rozwój Katowic.

Wyniki badań przeprowadzonych przez dr Martę Chmielewską zostały opublikowane w książce pt. Morfologiczne przekształcenia przestrzeni miejskiej Katowic, która ukazała się w 2016 roku nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego.