Współcześnie dopiero studia dają szansę na poznanie nie tylko jego wyjątkowej twórczości, ale w ogóle zwrócenia uwagi świadomość pokoleniową rocznika 1920. Skąd to zainteresowanie? Kto jest inicjatorem tych działań? Jaki jest ich cel?

Jan Józef Szczepański w Katowicach (prawdopodobnie ul. Gen. Zajączka)

Zacząć należy od 1992 roku. Wtedy to Stefan Zabierowski zaczął kierować nowo powstającym Zakładem Kultury Literackiej Uniwersytetu Śląskiego i postanawia wyznaczyć ścieżkę badań, trochę odmienną od tej rozpoczętej w Krakowie, gdyż punkt ciężkości z zainteresowania twórczością i życiem Josepha Conrada- Korzeniowskiego przechodzi na Szczepańskiego: „Twórczość Jana Józefa Szczepańskiego nie była mi obca. Pamiętam, że chyba jego pierwszą książką, którą przeczytałem, był zbiór opowiadań Dzień bohatera. Zaczynałem ją poznawać w pociągu z Katowic do Krakowa. Interesowała mnie Polska jesień, ale nie wiedziałem, jak podejść tę książkę. Długi czas spędziłem w Krakowie¹. Zdążyłem poznać jego środowisko kulturalne, ale z samym pisarzem nie miałem okazji osobiście się poznać” – wspomina Stefan Zabierowski^2. Do spotkania w końcu doszło, gdy młody naukowiec zaczął badać wpływ Conrada na polskich pisarzy. Naturalnie droga jego musiała powieść przede wszystkim do krakowskiego twórcy, który tłumaczył m.in. Smugę cienia czy Nostromo. „W książce Szczepańskiego Przed nieznanym trybunałem jest bardzo ważny tekst poświęcony Conradowi³. Napisałem lub zadzwoniłem do niego i umówiliśmy się na rozmowę. Trwała ona kilka godzin. Szczepański wyczerpująco odpowiadał na wszystkie moje pytania. Był przy tym niezwykle uprzejmy. I co ciekawe, to wydaje się mało istotne spotkanie zostało odnotowane w V tomie Dzienników⁴”. W czasie przeprowadzki do Katowic ukazała się książka profesora Zabierowskiego Dziedzictwo Conrada w literaturze polskiej XX wieku, w której długi rozdział został poświęcony wpływowi Conrada na twórczość krakowskiego pisarza.

Jednym z ważniejszych wydarzeń w Zakładzie Kultury Literackiej była organizacja dwudniowej konferencji poświęconej Szczepańskiemu. Była to pierwsza taka konferencja. 15 i 16 listopada 1994 roku z inicjatywy prof. S. Zabierowskiego odbyła się sesja naukowa o charakterze monograficznym⁵. Sam Szczepański przyjął zaproszenie do Katowic: „Tak więc uczestniczyliśmy w imprezie jubileuszowej [Szczepański skończył 75 lat – przyp. aut.], poświęconej w całości temu pisarzowi, zaszczyconej przez Autora, który nawet starał się w dyskusjach – z właściwym sobie poczuciem humoru i skromnością – wyjaśnić, jak odbiera obecne interpretacje, pochodzące przeważnie od młodych polonistów”⁶. Małgorzata Krakowiak, jedna ze współorganizatorek pamiętnej konferencji, wspomina Szczepańskiego jako osobę bardzo powściągliwą, poniekąd wycofaną. Z czego to wynika? „Tylko wtedy miałam okazję zobaczyć, poznać i obserwować Szczepańskiego. Dla niego zabieganie o bieżącą sławę nie było żadnym wyzwaniem. On spędził wojnę nie w piwnicy czy chowając się za piecem u mamy, a silnie jej doświadczając. Ta postawa wynika właśnie z tego i myślę, że jest charakterystyczna dla jego generacji” ⁷. Efektem spotkania naukowców z wielu ośrodków w Polsce jest książka Twórczość literacka i filmowa Jana Józefa Szczepańskiego⁸ i, co istotne, w przedmowie zostało wytłumaczone, dlaczego właśnie ten pisarz i jego dorobek zostali wybrani na temat konferencji: „Jan Józef Szczepański jest zaliczany do grona najwybitniejszych współczesnych pisarzy polskich. To znaczy takich, którzy mają do powiedzenia coś bardzo ważnego swoim odbiorcom i czynią to w doskonałym kształcie artystycznym. I byłby to powód wystarczający, by każdy ośrodek humanistyczny w Polsce uczynił twórczość autora Polskiej jesieni przedmiotem naukowych dociekań”⁹.

Elementem spajającym pokonferencyjną publikację jest różnorodność prób interpretacji twórczości Szczepańskiego. Stefan Zabierowski wskazuje na cztery klucze otwierające możliwości odczytań: pokoleniowe, biograficzne, doświadczenie życia w systemach totalitarnych i Joseph Conrad-Korzeniowski¹⁰. U Beaty Gontarz¹¹ znajdziemy szczególny nacisk kładziony na pokolenie 1920 i pewien problem wykluczenia czy też kategorycznego przypisania do niego Szczepańskiego. Małgorzata Krakowiak, naukowo zajmująca się tematem eseju, próbuje tego gatunku szukać w prozie krakowskiego twórcy, co jest szczególnym wyzwaniem w tomie Rafa. Natomiast Monika Wiszniowska rozpoczyna swój tekst od stwierdzenia, że: „Pisarza tworzy nie tylko czas, kiedy przyszło mu żyć i pracować, nie tylko dorobek i twórcze doświadczenie, ale także środowisko, które swoją akceptacją umacnia go w tej roli, jest pierwszym, często najważniejszym krytykiem powstających utworów”¹². Zaznacza ona również bardzo ważny element budujący Szczepańskiego jako pisarza, krytyka filmowego, ale i człowieka zastanawiającego się nad swoją wiarą, postawą. Jest to czas pracy dla „Tygodnika Powszechnego”, działań podejmowanych z Jerzym Turowiczem oraz ludźmi skupionymi wokół gazety.

Jan Józef Szczepański z rodziną, 1936 rok

Tak jak zaznaczyła to Beata Gontarz w artykule dla „Gazety Uniwersyteckiej UŚ”, dzięki inicjatywie Stefana Zabierowskiego Uniwersytet „[…] stał się jednym z głównych ośrodków badań nad twórczością Jana Józefa Szczepańskiego”¹³. To skupienie nad krakowskim pisarzem znowu zostało podkreślone konferencją, ale już po jego śmierci. Miała ona miejsce w październiku 2003 i była organizowana przez Instytut Nauk o Kulturze i Bibliotekę Śląską. Po niej została opublikowana książka¹⁴ dedykowana pamięci pisarza, zawierająca wspomnienia i szkice wielu autorów, ale duże grono stanowili badacze z Zakładu Kultury Literackiej. Jej pierwsza część to dwa teksty – Zdzisława Najdera (Jan, s. 9) i Andrzeja Sulikowskiego (Podejście na Kopieniec, s. 17). Opisują oni swoje relacje ze Szczepańskim, Najder z perspektywy przyjaciela, a Sulikowski – badacza zafascynowanego twórczością pisarza. Drugą część otwiera tekst Małgorzaty Krakowiak (Jan Józef Szczepański i śmierć, s. 31), która podejmując trop Kazimierza Wyki o pokoleniu zarażonym śmiercią, opisuje to zjawisko na przykładzie twórczości Szczepańskiego. Wychodzi od wspomnienia śmierci kilku osób, które w symboliczny sposób zamykają XX wiek. Wśród nich jest Turowicz, Herling-Grudziński i Giedroyc. Śmierć Szczepańskiego poniekąd domyka zakończony wiek. Następny tekst jest niezwykle cenny w ukazywaniu powiązań między Śląskiem a pisarzem. Beata Gontarz (Śląskie wątki w autobiograficznej przestrzeni dzieciństwa i młodości Jana Józefa Szczepańskiego, s. 43) dokładnie prześledziła twórczość i wykazała, jak często powracającym motywem jest czas spędzony w Bytomiu i Katowicach. Podkreśla ona powracający temat autobiograficzności u Szczepańskiego. Należy zaznaczyć, że badaczka swoją pracę magisterską („Rafa” Jana Józefa Szczepańskiego. Próba ujęcia monograficznego, 1992) i doktorską (Główne problemy twórczości Jana Józefa Szczepańskiego, 1997) poświęciła krakowskiemu twórcy. W książce pojawia się także omówienie Polskiej jesieni autorstwa Stefana Zabierowskiego (W kręgu „Polskiej jesieni” Jana Józefa Szczepańskiego, s. 57). Choć, jak wcześniej wspominał Profesor, miał problem z tą książką, to po latach okazało się, że dzięki rzetelnemu, naukowemu podejściu stał się specjalistą i doskonałym znawcą. Dowodem na to jest m.in. wprowadzenie i opracowanie wznowienia tej pozycji w serii Biblioteki Narodowej wydanej we Wrocławiu w 2015 roku. Natomiast w szkicu za cel stawia sobie porównanie wydarzeń z książki z tymi, które miały mieć miejsce w rzeczywistości, by wykazać, że nie jest to klasyczna powieść, a coś na kształt reportażu, pamiętnika¹⁵, „powieści pogranicza¹⁶”. Dwa kolejne teksty podejmują problem malarstwa. Agnieszka Konka swoją pracę magisterską napisaną pod kierunkiem Stefana Zabierowskiego poświęciła wrażliwości i otwartości Szczepańskiego na muzykę, malarstwo i literaturę, co też ukazuje na przykładach z powieści¹⁷. W artykule skupia się natomiast na wpływie nauki w Wolnej Szkole Malarstwa im. A. Gierymskiego w Katowicach na Szczepańskiego i zestawia opowiadanie Tylko najlepsi¹⁸ z realiami przedwojennymi miasta i życiem młodego pisarza. Szkic Aleksandry Dębskiej-Kossakowskiej poświęcony jest impresjonizmowi i nauce patrzenia¹⁹. Wyjątkowość malarskości opisów u Szczepańskiego, jak dowodzi badaczka, wynika nie tylko z nauki malowania, ale też z uzupełnienia tej wiedzy sposobem pisania i patrzenia Conrada.

Wątek malarstwa w życiu Szczepańskiego jest bardzo ważny. Będzie to zagadnienie kontynuować Dębska-Kossakowska przy kolejnej konferencji, ale teraz z naciskiem na przyjaźń pisarza z Tadeuszem Brzozowskim (Jan Józef Szczepański, Tadeusz Brzozowski). Wspominana konferencja miała miejsce 28 września 2013 roku a jej tytuł to Jan Józef Szczepański: życie i dzieło. W 10. rocznicę śmierci pisarza. Organizatorem było Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Oddział Dom Marii i Jerzego Kuncewiczów. Z kontynuacją wątku domu i biografizmu w twórczości pisarza wystąpi również Beata Gontarz [Dom jako sens (w zapisach Jana Józefa Szczepańskiego)]. Obydwa wspomniane teksty pojawiły się w „Klematisie”, literackim kwartalniku. Konferencja miała charakter monograficzny, jednak atmosferę przede wszystkim spotkania bliskich sobie ludzi, połączonych postacią dobrego człowieka i wybitnego pisarza. Wydarzenie to, jak wspomina Dębska-Kossakowska, było wyjątkowe, gdyż charakterem nawiązywało do spotkania rodzinnego, podczas którego wspomnienia, anegdoty, ale i naukowa myśl przeplatały się i nie pozwolą one na zapomnienie Szczepańskiego²⁰. Tę szeroko rozumianą rodzinę tworzą także badacze Zakładu Kultury Literackiej Wydziału Filologicznego.

Dziękuję córce Jana Józefa Szczepańskiego, Katarzynie Szczepańskiej-Kowalczuk za udostępnienie zdjęć.

¹ Zabierowski studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim filologię polską. Magisterium (Recepcja twórczości Josepha Conrada przez polską krytykę literacką w latach 1896 –1932) obronił w 1962 roku, 7 lat później uzyskał stopień doktora za pracę pisaną pod kierownictwem Henryka Markiewicza (Conrad w Polsce. Główne problemy recepcji krytycznej w latach 1896 –1961), a w 1988 roku napisał pracę habilitacyjną (Autor-rodak. Pisarze polscy wobec Conrada).

² W rozmowie ze mną przeprowadzonej 16 marca 2017 roku.

³ Zob. J.J. Szczepański: W służbie Wielkiego Armatora. W: Idem, Przed nieznanym trybunałem. Kraków 1997. Esej poświęcony jest wpływowi Conrada- Korzeniowskiego na pokolenie 1920.

⁴ Zob. J.J. Szczepański: Dziennik 1981 –1989. T. 5. Kraków 2016, s. 557.

⁵ Por. A. Sulikowski: Sesja o twórczości Jana Józefa Szczepańskiego. „Przegląd Artystyczno-Literacki”, nr 6/1995, s. 17–18.

⁶ Ibidem, s. 17.

⁷ W rozmowie ze mną przeprowadzonej 5 kwietnia 2017 roku.

⁸ Twórczość literacka i filmowa Jana Józefa Szczepańskiego. Red. S. Zabierowski. Katowice 1995.

⁹ Ibidem, s. 7.

¹⁰ S. Zabierowski: Klucze do Szczepańskiego. W: ibidem, s. 33.

¹¹ B. Gontarz: Szczepański o swoim pokoleniu – rocznik 1920. W: ibidem, s. 48.

¹² M. Wiszniowska: Związki Jana Józefa Szczepańskiego z „Tygodnikiem Powszechnym”. W: ibidem, s. 169.

¹³ Zob. http://gazeta.us.edu.pl/node/217491 [dostęp: 28.04.2017].

¹⁴ O Janie Józefie Szczepańskim wspomnienia i szkice. Red. B. Gontarz. Katowice 2003.

¹⁵ Zob. M. Janion: Legenda i antylegenda wojny. W: Eadem, Płacz generała, s. 151.

¹⁶ Zob. K. Wyka: Pogranicze powieści. Kraków 1948.

¹⁷ A. Konka: Debiut plastyczny, czyli o tym, dlaczego Jan Józef Szczepański nie został malarzem. W: O Janie Józefie Szczepańskim…, s. 89. A. Konka: Inspiracje kulturowe w twórczości literackiej Jana Józefa Szczepańskiego. Praca napisana pod kierunkiem S. Zabierowskiego. Katowice 2004.

¹⁸ J.J. Szczepański: Tylko najlepsi. W: Idem, Motyl. Warszawa 1962.

¹⁹ A. Dębska-Kossakowska: „Nauczyli mnie patrzeć”. Impresjonizm w twórczości Jana Józefa Szczepańskiego. W: O Janie Józefie Szczepańskim…, s. 99.

²⁰ W rozmowie ze mną przeprowadzonej 5 kwietnia 2017 roku.