Organizatorami konferencji był Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Zagłębiowska Komandoria Stowarzyszenia Dam i Kawalerów Orderu Świętego Stanisława z siedzibą w Będzinie. Inicjatywa konferencji związana była z przypadającą w tym roku 250. rocznicą ustanowienia 7 maja 1765 roku Orderu Świętego Stanisława przez ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Order Świętego Stanisława

Celem konferencji było przybliżenie historii orderu oraz jego burzliwych losów na przestrzeni wieków. Zaprezentowanych zostało siedem referatów wygłoszonych przez pracowników naukowych z Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie i Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz przedstawicieli Zagłębiowskiej Komandorii Stowarzyszenia Dam i Kawalerów Orderu Świętego Stanisława w Będzinie.

Konferencję otworzył dyrektor Instytutu Historii UŚ prof. dr hab. Jerzy Sperka wraz z kierownikiem Zakładu Historii Nowożytnej XIX wieku dr. hab. prof. UŚ Dariuszem Nawrotem, moderowała natomiast dr hab. Aleksandra Skrzypietz.

Referat pt. „Kult św. Stanisława” wygłosił prof. dr hab. Jerzy Sperka. Historyk przedstawił sylwetkę biskupa krakowskiego Stanisława oraz zaprezentował okoliczności jego męczeńskiej śmierci. Szczegółowo przybliżył również przebieg kanonizacji oraz rozwój kultu biskupa Stanisława w następnych stuleciach. Ustanowienie natomiast odznaczenia oraz jego rozdawnictwo za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego omówił dr hab. Dariusz Rolnik (UŚ). Referent przedstawił okoliczności ustanowienia orderu w 1765 roku. Szczególną uwagę zwrócił na jego polityczne znaczenie w budowaniu stronnictwa królewskiego. Podkreślił, że nie zawsze jego nadania wynikały z zasad nakreślonych w statucie, a bardzo często służyły pozyskiwaniu konkretnych osób. Przykładem tego była masowość nadań orderu w czasie trwania Sejmu Wielkiego, kiedy order był narzędziem pozyskiwania zwolenników dla Konstytucji 3 Maja.

Następnie głos zabrał mgr Dawid Madziar (UŚ), który zaprezentował insygnia Orderu Świętego Stanisława w okresie stanisławowskim oraz sposób jego noszenia przez odznaczonych. Ozdobę orderową stanowił krzyż typu maltańskiego zawieszany na wstędze pąsowej z białymi paskami po brzegach oraz haftowana gwiazda. Gwiazdę orderu należało przyszyć do kontusza orderowego, munduru wojskowego lub do innego stroju – z tego powodu prawdopodobnie jeden kawaler orderu posiadał więcej gwiazd. Krzyż należało, jak precyzują przepisy, zakładać przez ramię lub pod szyję.

Prof. dr hab. Dariusz Złotkowski z Akademii Jana Długosza w Częstochowie przedstawił losy i rozdawnictwo orderu w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Profesor wskazał na kontynuację tradycji orderowej w okresie Księstwa Warszawskiego, podkreślając, że w owym czasie Order Świętego Stanisława był odznaczeniem elitarnym. Sytuacja zmieniła się w Królestwie Polskim, kiedy za sprawą nadań carów i królów Polski – Aleksandra I oraz Mikołaja I – order stał się narzędziem nagradzania za służbę państwową, co było początkiem umasowienia rozdawnictwa.

Wygląd orderu w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego omówiła mgr Dominika Rychel-Mantur (UŚ), określając zmiany, jakie zaszły w jego insygniach, oraz dodatkowe klasy orderu nadane przez cara Aleksandra I.

Burzliwą historię odznaczenia w Imperium Rosyjskim zaprezentował dr hab. prof. UŚ Dariusz Nawrot (UŚ). Profesor zapoznał uczestników konferencji z okolicznościami przekształcenia orderu w Cesarsko-Królewski Order Świętego Stanisława po klęsce powstania listopadowego. Omówił wszystkie zmiany w insygniach orderu i zasadach jego nadawania. Szacuje się, iż w Imperium Rosyjskim rozdano prawie 900 tysięcy Orderów Świętego Stanisława. Zaprezentował także rosyjskich i polskich kawalerów orderu, podkreślając, że nadanie orderu I klasy wiązało się w Rosji z otrzymaniem dziedzicznego szlachectwa, co dotyczyło m.in. ojca Lenina – Iljicza Uljanowa. Z racji roli, jaką order odgrywał w Rosji, będąc często nagrodą za antypolską politykę w Królestwie, w chwili odzyskania niepodległości nie został odnowiony. Historię orderu po 1918 roku oraz jego znaczenie w społeczeństwie polskim w XXI wieku referowali dr inż. Bogdan Ćwięk, wicekomandor, oraz Henryk Bebak, komandor Komandorii Zagłębiowskiej. Omówili oni okoliczności odnowienia orderu przez samozwańczego prezydenta RP na uchodźctwie Juliusza Nowinę-Sokolnickiego oraz zasady nadawania i rolę, jaką odgrywał na przełomie XX i XXI wieku.

Po wysłuchaniu referatów uczestnicy konferencji wzięli udział w dyskusji, podczas której oprócz merytorycznej wymiany zdań doszło również do refleksji nad znaczeniem orderu w XXI wieku, możliwości jego wskrzeszenia oraz roli, jaką może odegrać w propagowaniu zaangażowania społecznego i nagradzaniu działalności charytatywnej. Pokłosiem odbytej konferencji będzie publikacja naukowa.