Zastanawiając się nad przyszłością uczelni u progu nowego roku akademickiego, warto odnieść się do dokonań nie tylko z ostatniego roku akademickiego. Ma to uzasadnienie głównie w odniesieniu do badań naukowych, w których znaczący postęp i wartościowe wyniki są efektem wysiłku i osiągnięć naukowych uczonych w dłuższym okresie czasu, a także konsekwentnej polityki naukowej, realizowanej zarówno na UŚ, jak i w jego otoczeniu. Miniony rok akademicki był pierwszym, w którym finansowanie badań naukowych opierało się na nowych zasadach, wynikających z wprowadzonej w 2010 roku ustawy o zasadach finansowania nauki. Dzięki zmianom prawnym pojawiły się nowe mechanizmy finansowania nauki i zwiększone nakłady finansowe na badania. Znalazło to wyraz, między innymi, w liczbie i rodzaju programów oraz konkursów, znacznie większej niż w latach wcześniejszych.

Jest szereg wskaźników, które umożliwiają ocenę aktualnego stanu badań i potencjału naukowego uczelni, i na ich podstawie można prognozować kierunek oraz zakres działań w latach następnych. Jednym z nich jest zajmowana przez uczelnię pozycja np. w rankingu „Perspektyw” i „Rzeczypospolitej”, opublikowanym w 2012 roku, w którym Uniwersytet Śląski zajął ósme miejsce wśród polskich uniwersytetów i takie samo pod względem efektywności naukowej, a pod względem potencjału naukowego – piąte. Zdając sobie sprawę z niedoskonałości rankingów, można z tego porównania wysnuć wniosek, że potencjał badawczy Uniwersytetu Śląskiego jest w istocie znaczący w skali kraju, jednakże drzemią w nim pokaźne rezerwy, które trzeba wykorzystać jeszcze lepiej, a skutkiem tego powinien być wzrost efektywności naukowej uczelni. Jest to zadanie na najbliższy rok i lata następne dla wszystkich zespołów badawczych, niezależnie od dyscypliny naukowej, którą reprezentują.

Należy jednakże z uznaniem odnotować, że w ostatnich czterech latach, w skali całego Uniwersytetu, nastąpił znaczny postęp w intensyfikacji i poziomie badań naukowych. Znajduje to wyraz m.in. w liczbie wydziałów, które uzyskały najwyższą kategorię naukową A (od 2011 roku jest ich 7 spośród 12, a w poprzednio były to tylko 3 wydziały). Znacząco wzrosła liczba realizowanych projektów badawczych, finansowanych ze środków zdobywanych w konkursach: Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowego Centrum Nauki oraz Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (ze 162 w 2008 roku do 258 w 2011 roku). Szczególną aktywnością wyróżniają się małe wydziały eksperymentalne: Nauk o Ziemi (49 realizowanych projektów w 2011 roku) oraz Biologii i Ochrony Środowiska (46 projektów). Wraz ze wzrostem liczby projektów rośnie także kwota nakładów finansowych na badania. Z satysfakcją należy odnotować również fakt, że rośnie liczba wynalazków będących efektem realizowanych badań: zgłoszonych do opatentowania wzrosła od 6 w 2008 roku do 16 w 2011 roku; razem 37 wynalazków, a liczba udzielonych patentów w tym samym okresie wzrosła od 3 do 11, razem 23 patenty.

Jeśli chodzi o zakres merytoryczny badań, Uniwersytet Śląski prowadzi prace naukowe w ramach kilkudziesięciu dyscyplin naukowych. Są wśród nich projekty z obszaru nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych, a także z nauk humanistycznych i społecznych, ukierunkowane np. na analizę aktualnych problemów społecznych i trendów demograficznych, tożsamości regionalnej lub europejskiej, badania dziedzictwa kulturowego czy tłumaczenia automatycznego. Są to również badania z zakresu zdrowia i medycyny, żywności i rolnictwa, globalnych zmian klimatycznych i przyrody. Wśród nich wiele ukierunkowanych jest na innowacyjność i zastosowanie w praktyce oraz gospodarce, na przykład badania interdyscyplinarne w zakresie zdrowia i medycyny takie, jak: analizowanie właściwości nowych pochodnych porfiryn jako potencjalnych fotouczulaczy w terapii fotodynamicznej w leczeniu nowotworów, poszukiwanie stabilnych form amorficznych lekarstw charakteryzujących się doskonałą biodostępnością, badania nad strukturą i właściwościami nanokrystalicznego stopu z pamięcią kształtu NiTi, badania w zakresie zmian klimatycznych, w tym prognozy zmian zlodowacenia Arktyki oraz wzrostu poziomu oceanu światowego w efekcie ocieplania klimatu, zmiany klimatu w Arktyce i Antarktyce, badania w zakresie przyrody i ochrony środowiska (np. odnawialna energia geotermalna, stworzenie i wdrożenie platformy TILLING). Są wśród nich prace nad: strukturą i właściwościami materiałów, doskonaleniem procesu technologicznego otrzymywania materiałów o ściśle określonych właściwościach, mających praktyczne zastosowanie we współczesnej technice i medycynie, metodami sztucznej inteligencji w systemach informatycznych, zagadnieniami modelowania i wizualizacji, metodami opisu i kwalifikacji obiektów graficznych, komputerowymi systemami biomedycznymi, budową systemów biometrycznych, algorytmami mrowiskowymi i lasami decyzyjnymi, także badania dla optoelektroniki, materiałów dla energetyki wodorowej czy polimerów fotoluminescencyjnych.

Niezwykle ważnym elementem w realizacji badań naukowych jest współpraca z innymi ośrodkami naukowymi oraz z przedsiębiorstwami. I w tym zakresie nastąpił znaczny postęp w latach 2009–2011, co wyraża się w liczbie zawartych porozumień – 15, konsorcjów – 5 oraz umów o współpracy – 28. Należy dodać, że zdecydowana większość tych porozumień i umów jest aktywna, co oznacza, że realizowane są wspólne przedsięwzięcia Uniwersytetu z partnerami, głównie o charakterze badawczym.

Szczególną wartość ze względu na problematykę badawczą i jej znaczenie dla nauki oraz technologii lub społeczeństwa mają projekty realizowane w ramach VI i VII Programu Ramowego oraz Funduszu Badawczego Węgla i Stali Komisji Europejskiej. Jest ich jednak niewiele, a ponadto są realizowane tylko na jednym wydziale – Nauk o Ziemi. Jest to zatem ten obszar działalności badawczej, w którym zespoły powinny zintensyfikować starania, by liczba projektów i ilość pozyskiwanych środków finansowych znacząco rosła. To jedno z poważniejszych wyzwań, przed jakimi staje Uniwersytet już w najbliższym czasie.

Prezentując uwagi o stanie badań naukowych na Uniwersytecie Śląskim, nie można pominąć ważnych osiągnięć naukowych, jakie są udziałem naszych badaczy. Są to zarówno odkrycia naukowe, które znalazły wyraz w publikacjach w prestiżowych wydawnictwach, ale także pozyskanie prestiżowych projektów badawczych czy pozyskanie środków i zorganizowanie laboratoriów. Jednak wyliczenie choćby tych najważniejszych przekroczyłoby ramy i syntetyczną formę niniejszego artykułu. Z tego względu prezentacja dokonań badawczych oraz najwartościowszych elementów potencjału badawczego Uniwersytetu Śląskiego zostanie zaprezentowana w odrębnej publikacji.

Doceniając znaczący wzrost aktywności badawczej większości pracowników w ostatnich czterech latach funkcjonowania Uniwersytetu Śląskiego, pragnę podzielić się obserwacją, że jako społeczność akademicka stajemy przed niezwykle ważnym wyzwaniem. Polega ono na tym, że w sytuacji malejącej liczby studentów w skali kraju oraz Uniwersytetu Śląskiego, intensyfikacja badań naukowych, poprzez pozyskiwanie znacznych środków finansowych ze źródeł krajowych, ale także zagranicznych, staje się koniecznością. Wynika to nie tylko z chęci spełnienia ambicji naukowców, ale przede wszystkim z misji i strategii rozwoju Uniwersytetu Śląskiego.