Prof. dr hab.
Kazimierz Popiołek
(2 VII 1968–30 IX 1972)

We wspomnieniach Marka J. Lubelskiego, prof. Kazimierz Popiołek był wizjonerem, „marzył mu się Uniwersytet nad Rawą, ale nie tą, którą znamy i widzimy, lecz oczyszczoną, z zadrzewionymi bulwarami, po których będą spacerować studenci i profesorowie”1.

Rozmowy z przedstawicielami Uniwersytetu Jagiellońskiego na temat utworzenia pierwszego uniwersytetu na Górnym Śląsku rozpoczęły się na przełomie 1961 i 1962 roku. Duże zainteresowanie wykazał ówczesny rektor UJ prof. dr hab. Kazimierz Lepszy, przyjaciel i kolega ze studiów prof. Popiołka, będącego wówczas profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego. Przybył z Wrocławia, by u stóp Góry św. Anny dowiedzieć się o pomyślnym przebiegu rozmów. Na początku roku akademickiego 1963/1964 powstała Filia UJ w Katowicach, prof. Popiołek został mianowany prorektorem. Pięć lat później rozpoczęto kolejne rozmowy, które ostatecznie doprowadziły do utworzenia samodzielnego uniwersytetu – w wyniku połączenia struktur Filii UJ oraz działającej od 1950 roku Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach. 1 października 1968 odbyła się uroczysta inauguracja pierwszego roku akademickiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prof. Kazimierz Popiołek został mianowany rektorem nowo powstałej uczelni.

Prof. Popiołek urodził się 25 lutego 1903 roku w Cieszynie. Zajmował się dziejami nowożytnymi i najnowszymi Śląska. W czasie wojny mieszkał w Warszawie, gdzie brał udział w tajnym nauczaniu. Został aresztowany w 1944, przebywał w obozach koncentracyjnych. Po wojnie pracował w Instytucie Śląskim oraz kierował Zakładem Historii Śląska Instytutu Historii PAN. Był profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego (1955–1964), dyrektorem Śląskiego Instytutu Naukowego, a następnie profesorem i prorektorem UJ. 1 października 1977 otrzymał promocję doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

W oczach studentów był osobą otwartą, lubił rozmowy na korytarzu. Najczęstszym tematem była przyszłość uniwersytetu. Uczył kochać region, w którym się urodził i którym się naukowo zajmował. Dążył do bliskich relacji ze studentami. Zapalony narciarz, założyciel przedwojennego Śląskiego Klubu Sportowego w Katowicach, lubił placki ziemniaczane posypywane cukrem i miodówkę pana Wiesława, którą miał okazję kosztować, gdy odwiedzał studentów w schronisku na Równicy w Beskidzie Śląskim.

Zmarł 28 grudnia 1986 roku w Katowicach. Jego imię nosi aula w budynku Wydziału Nauk Społecznych UŚ.

1 M. Lubelski, Szczególny klimat epoki, w: „Gazeta Uniwersytecka UŚ”, 2004, nr 3 (Wydanie Specjalne).

Prof. dr hab.
Henryk Rechowicz
(1 X 1972–5 XII 1980)

Następca rektora Kazimierza Popiołka został mianowany w roku akademickim 1972/1973 przez I sekretarza KW PZPR w Katowicach, Zdzisława Grudnia. We wspomnieniach zaznaczał, że początkowe miesiące nie były dla niego łatwe. Odwołanie rektora Popiołka, przed upływem kadencji, doprowadziło do pogorszenia stosunków między prof. Rechowiczem a prof. Popiołkiem. Zapytany o historyczny kontekst swojego mianowania na rektora, zwracał uwagę nie tylko na swoje zdolności organizacyjne, lecz również na działalność partyjną: „Byłem nie tylko profesorem i dobrym organizatorem, ale także działaczem partyjnym i to przeważyło z całą pewnością. Miałem już długi staż partyjny, wstąpiłem do PZPR w wieku 18 lat”2.

Prof. Rechowicz kierował Zakładem Historii Najnowszej Instytutu Historii Wydziału Nauk Społecznych UŚ. W ostatnich latach był emerytowanym profesorem Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Był Członkiem Komitetu Nauk Historycznych PAN oraz dyrektorem Śląskiego Instytutu Naukowego. W 1962 roku uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Wrocławskim, w roku 1966 ukończył przewód habilitacyjny na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Profesor zwyczajny nauk humanistycznych od roku 1974. Jego zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół historii politycznej i społecznej Polski XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem regionu Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego.

We wspomnieniach Adama Pazery, był człowiekiem taktownym i kulturalnym, miał dystans do otaczającej rzeczywistości i trzeźwe spojrzenie na świat, potrafił słuchać.

Kontynuował plany rozbudowania zespołu dydaktycznego Uniwersytetu Śląskiego wzdłuż Rawy. Dążył do rozwoju humanistyki. W 1973 roku pisał o konieczności podziału Wydziału Humanistycznego na Wydział Filologiczny (zlokalizowany w Sosnowcu) oraz Wydział Nauk Społecznych (w Katowicach), podjął również starania o pozyskanie nowego miejsca dla drukarni Uniwersytetu Śląskiego. Za jego kadencji uczelnia objęła również patronat nad statkiem zbudowanym w 1978 roku w Stoczni Szczecińskiej. Matką chrzestną statku, na prośbę rektora Rechowicza, została prof. Wanda Mrozek z Instytutu Socjologii UŚ.

Prof. Henryk Rechowicz został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz całym szeregiem innych odznaczeń i nagród naukowych, państwowych i społecznych. Zmarł 17 czerwca 2004 roku.

2 M. Kwaśniewicz, Spojrzenie z przeszłości, w: „Gazeta Uniwersytecka UŚ”, 1998, nr 9.

Prof. dr hab.
Sędzimir Maciej Klimaszewski
(5 XII 1980–30 IX 1981; 1 VI 1982–30 XI 1990)

Po rezygnacji prof. Henryka Rechowicza ze stanowiska rektora, Senat Uniwersytetu Śląskiego w 1980 roku wybrał następcę – prof. Sędzimira Klimaszewskiego.

Prof. Klimaszewski rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim w 1954 roku. Wybrał wówczas biologię. Pracę zawodową rozpoczął w 1959 roku w Instytucie Zoologicznym PAN w Warszawie. W latach 1964–1973 pracował na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie. W wieku 27 lat otrzymał tytuł doktora habilitowanego. Z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach związał się w 1973 roku, podejmując pracę na nowo zorganizowanym Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska (był organizatorem Katedry Zoologii i jej kierownikiem przez 28 lat). Z jednej strony, wybór był uwarunkowany szczególnym miejscem badań – Śląskiem, ze względu na zainteresowania naukowe biologa, z drugiej – chęć zbudowania zespołu badawczego od podstaw. Członek Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Polskiego Towarzystwa Zoologicznego i Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Był także członkiem Rady Naukowej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie. W roku 1988 otrzymał tytuł doktora honoris causa rosyjskiego Uniwersytetu Państwowego w Rostowie nad Donem.

Prof. Klimaszewski zainicjował i na stałe wprowadził do nauki nowe narzędzia i metody badawcze w zakresie filogenezy, systematyki, zoogeografii i zoocenologii. Rozwinął badania bioindykacyjne, wprowadzając dwie skale oceny stanu degradacji środowiska. Jest autorem 130 prac naukowych, 5 podręczników i wielu skryptów. Pod jego kierunkiem prace magisterskie napisało 100 osób. Wypromował 12 doktorów nauk przyrodniczych, z których czterech zasila obecnie profesorskie grona.

W okresie stanu wojennego wykładał na Uniwersytecie w Moskwie, został wówczas odwołany ze stanowiska rektora, by ponownie objąć je po powrocie do Polski w 1982 roku.

Okres „rektorowania” nazywał „wariacko trudnym” – nie tylko ze względu na kontekst polityczny, lecz również w związku z problemami finansowymi uczelni. Prócz tego „kłopotem była ogólna atmosfera i stosunek do Uniwersytetu, gdzie, jak można było domniemywać, zaufaniem obdzielano nas ograniczonym”3.

Zmarł 16 marca 2001 roku w Katowicach. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

3 M. Kwaśniewicz, Rektor – biolog, w: „Gazeta Uniwersytecka UŚ”, 1998, nr 10–11.

Prof. dr hab.
August Chełkowski
(1 X 1981–16 I 1982)

Został wybrany na stanowisko rektora UŚ w demokratycznych wyborach w maju 1981 roku. Pół roku później, w nocy z 12 na 13 grudnia, został internowany i przebywał w areszcie do 19 grudnia. Funkcję rektora pełnił do stycznia 1982 roku, po czym otrzymał akt zwolnienia z pełnionej funkcji. Był jedynym rektorem wyższej uczelni, internowanym w czasie stanu wojennego. Pozostał, mimo nacisków, na uczelni, jako kierownik Zakładu Fizyki Doświadczalnej.

Studia z zakresu fizyki rozpoczął w 1948 roku na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie w 1959 roku uzyskał stopień doktora nauk fizycznych. Tytuł profesora otrzymał w 1973 roku. Do Katowic przybył w 1966 roku, został dziekanem Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii oraz dyrektorem Instytutu Fizyki. Profesor jest autorem i współautorem ok. 50 publikacji (tylko z zakresu fizyki ciała stałego), wydrukowanych głównie w czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Jego działalność naukowa znalazła uznanie zarówno w kraju, jak i zagranicą. Jej wynikiem była współpraca naukowa z takimi ośrodkami zagranicznymi, jak: Laboratorium A. Cortona CNRS w Bellevue (Francja), Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles (USA) czy – do tej pory realizowana – z Uniwersytetem w Osnabrück, Instytutem Laue-Langevina w Grenoble, Uniwersytetem w de Mans oraz z licznymi krajowymi ośrodkami Wrocławia, Poznania, Warszawy czy Krakowa. Prace zapoczątkowane przez prof. Chełkowskiego są kontynuowane przez jego wychowanków, a tematyka badawcza jest systematycznie rozszerzana.

We wspomnieniach swoich uczniów, prof. Chełkowski był wzorem człowieka, naukowca i nauczyciela. Pozostawił po sobie bogactwo naukowe i „dobra duchowe”: umiejętność głoszenia prawd, wolność i samodzielność w dokonywaniu wyborów, uczciwość i prawość, poszanowanie innych. Śpiewał ze studentami kolędy na spotkaniach organizowanych przez polonistów, towarzyszył podczas majówek, „wieczorów fizyków” czy podczas mazurskich obozów żeglarskich. Zwracał uwagę na szczególną aktywność społeczną swoich kolegów: „Fizyka uczy uczciwości. Jest dyscypliną naukową wolną od zakłamania (…). W wielu innych dyscyplinach łatwiej coś zafałszować, kłamstwo jest mniej uchwytne”4. Obok uczciwości, ważna jest również umiejętność logicznego myślenia – obie cechy natomiast są, zdaniem prof. Chełkowskiego, nieodzowne w działaniu polityka. Był senatorem oraz marszałkiem senatu w latach 1991–1993.

Odnosząc się do trudnego okresu lat osiemdziesiątych, mówił: „Nie można generalizować. Przekrój ludzkich postaw i zachowań jest u nas taki, jak w całym kraju. Są grupy, które dominują, ujawniają się na zewnątrz i decydują o wizerunku Uniwersytetu odbieranym przez społeczeństwo. Ale to jeszcze nie jest cały Uniwersytet (…). O tej różnorodności postaw świadczą represje, jakie spadły na Uniwersytet w stanie wojennym”5.

Prof. Chełkowski zmarł 31 października 1999 roku w Warszawie. 17 maja 2000 roku odbyła się uroczystość nadania Instytutowi Fizyki UŚ jego imienia.

4 Na początku drogi. Rozmowa (red. A. Grajewskiego) z prof. Augustem Chełkowskim, fizykiem, kandydatem do senatu z listy Komitetu Obywatelskiego w Katowicach, w: „Gość Niedzielny” 1989, nr 22. Cyt. za: Wyrósł z dobrego drzewa… Uniwersytet Śląski 1968–1998. Fakty, dokumenty, relacje, red. A. Barciak, Katowice 1998, s. 414.
5 Tamże, s. 415.