Powstrzymanie degradacji środowiska przyrodniczego, która jest wynikiem przeobrażeń antropogenicznych, to jedno z ważniejszych wyzwań, jakie stoi przed nauką XXI wieku. Jednym z warunków naszego „być albo nie być” jest opracowanie systemu ochrony i właściwego wykorzystania posiadanych zasobów wodnych. W dziedzinie zarządzania gospodarką wodną podstawowym zadaniem dla wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej jest wdrażanie Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW), która zakłada osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego wód do roku 2015. RDW odnosi się zarówno do zagadnień ochrony zasobów wodnych, uwzględniając konieczność ochrony ekosystemów wodnych, lądowych i bagien, jak również do społeczno-gospodarczych efektów susz i powodzi.
To ogromne zadanie, a zbliżający się termin jego realizacji wymusza zintensyfikowanie badań i przyspieszenie opracowania systemu ochrony wód i zapobiegania katastrofom, w oparciu o precyzyjny monitoring. W Zakładzie Hydrologii i Gospodarki Wodnej Obszarów Urbanizowanych na Wydziale Nauk o Ziemi naukowcy koncentrują badania wokół tendencji przeobrażeń geosystemów o różnym stopniu antropopresji, a szczególnie oceny powierzchniowych zasobów wodnych i gospodarki wodnej. Uczestniczą w wielu projektach o zasięgu lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym.
– W naszym zespole – mówi dr Damian Absalon – pracują geografowie-hydrolodzy. Profesor Andrzej Jankowski zebrał grupę osób, zajmujących się różnymi aspektami badań hydrologicznych. Mamy więc m.in.: potamologów (badacze rzek i potoków), limnologów (badacze jezior i innych zbiorników wodnych), krenologów (badacze źródeł - naturalnych wypływów wód podziemnych), paludologów (badacze bagien). Z takim spektrum specjalizacji jesteśmy w stanie prowadzić wielopłaszczyznowe i przekrojowe badania praktycznie w każdym terenie.
Najbliższy nam obszar, czyli centralna część województwa śląskiego, to eldorado dla badaczy. Z jednej strony mamy tu wielowiekową, intensywną, często rabunkową eksploatację złóż naturalnych i dynamiczną, nieporównywalną z żadnym innym regionem – urbanizację (obraz XX wieku), z drugiej – diametralną zmianę krajobrazu – nieczynne kopalnie, huty, zakłady przeróbcze itp.
(XXI wiek). Redukcja przemysłu wydobywczego otwiera dla hydrologów kolejne pola badawcze. W kopalniach (również nieczynnych) napływająca woda musi być nadal stale wypompowywana, aby zapewnić bezpieczeństwo eksploatacji tego samego złoża w nadal funkcjonujących zakładach wydobywczych. Wpływa to na ilość i jakość wód w rzekach, do których odprowadzane są wody kopalniane.
– Zupełnie inaczej kształtuje się sytuacja w przypadku zamykania całego złoża – wyjaśnia dr Absalon – ponieważ wtedy, wskutek zaprzestania odwadniania, wody podziemne wracają do swojego pierwotnego położenia, a to niesie konkretne konsekwencje. Trzeba pamiętać, że w czasie eksploatacji dochodziło do wielu obniżeń powierzchni terenu i są one dzisiaj często wypełnione wodą, jeżeli więc poziom wód gruntowych jeszcze się podniesie, może okazać się, że mamy tutaj swoiste pojezierze. To bardzo charakterystyczny dla tego regionu problem, rozpracowywany m. in. przez dr. hab. Mariusza Rzętałę.
Przykładem badań odnoszących się także do zmian o charakterze bardziej globalnym są dwa projekty. Pierwszy dotyczy badań prowadzonych na obszarach silnie zurbanizowanych, w kontekście zmieniającego się klimatu i popularnej tezy o zwiększeniu częstotliwości zjawisk ekstremalnych, takich jak powodzie, czy susze.
– Symptomy lokalne – uspakaja hydrolog – póki co nie są mocno odczuwalne. Impuls zmian powodowanych przez czynniki naturalne, który tu się pojawia „gubi się” w zmianach powodowanych przez człowieka. Te zjawiska są bardziej widoczne w obszarach, które są poddane mniejszej antropopresji, np. w górskim regionie Beskidów i tam również prowadzimy badania.
Drugi projekt, realizowany jest pod kierunkiem dr. hab. prof. UŚ Stanisława Czai i dotyczy analizy historycznych powodzi, a zgromadzone materiały źródłowe i uzyskane wyniki badań będą podstawą do bardziej precyzyjnego prognozowania zjawisk ekstremalnych w przyszłości.
Szczególnym przedsięwzięciem dla hydrologów jest udział w projekcie dotyczącym zintegrowanego systemu wspomagającego zarządzaniem i ochroną zbiorników zaporowych (ZiZOZap), realizowany na przykładzie zbiornika w Goczałkowicach. Ten interdyscyplinarny projekt kierowany przez prof. dr. hab. Pawła Migulę z Wydziału Biologii
i Ochrony Środowiska finansowany jest
z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Zadanie polega na opracowaniu modelu opartego na danych hydrologicznych, fizycznych, chemicznych i biologicznych, który umożliwi optymalne zarządzanie zbiornikiem, gwarantujące wypełnienie jego funkcji użytkowych i przyrodniczych. Atrakcyjna jest nie tylko wysokość pozyskanych środków (prawie 20 milionów złotych), ale przede wszystkim możliwość przygotowania modelowego produktu, którym mogą zainteresować się administratorzy podobnych zbiorników tak w Polsce, jak i zagranicą.
Hydrotechniczna „doktryna”, szczególnie preferowana w drugiej połowie XX w., na prostowanie, zabudowywanie i betonowanie koryt rzek, nie przetrwała próby czasu. Hydrolodzy udowadniają, że działanie wbrew naturze przynosi nieoczekiwane, negatywne skutki. Wielu szkód, ze względu na wysokie koszty nie da się szybko usunąć, ale przykład niewielkich odcinków, na których zostanie przywrócone rzekom pierwotne koryto, powinien zaowocować w przyszłości.
– Bardzo ciekawe projekty realizowane są w Katowicach i Radzionkowie. Dotyczą one modelowych prac, prowadzonych na niewielkich fragmentach rzek, które mają pokazać, że koryto rzeki nie musi być ani proste, ani wybetonowane. Możemy sobie pozwolić na pewną dozę fantazji, jeśli chodzi
o jego ukształtowanie i niczemu ani nikomu ten zabieg nie zagraża – relacjonuje dr Absalon. – Wspierając się współpracą z biologami, jesteśmy w stanie wykazać, że ekosystem może odrodzić się nawet w tak silnie przeobrażonych obszarach. Ponadto koryto naturalne, nieograniczone betonowymi barierami, pozwala podczas silnego wezbrania wody łagodnie się jej rozlać, co przyniesie korzyść różnym elementom przyrody. Być może zrealizowane projekty zachęcą i przekonają innych.
Niezwykle ważnym we współczesnej hydrologii jest współdziałanie wszystkich
ośrodków akademickich, wymiana poglądów, doświadczeń i wyników badań. Przykładem takiej integracji pracy naukowców z całego kraju była konferencja, zorganizowana przez Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej Obszarów Urbanizowanych, Katedrę Geografii Fizycznej, Wydział Nauk o Ziemi, we współpracy z oddziałem katowickim i Komisją Hydrologiczną Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej w Gliwicach, która odbyła się pod koniec ubiegłego roku. Dyskutowano wówczas na temat ,,Przeobrażeń stosunków wodnych w warunkach zmieniającego się środowiska”. Debata skupiła się wokół zagadnień wpływu antropopresji na cykl hydrologiczny, obiegu wody w świetle globalnych zmian klimatycznych, gospodarki wodnej, hydroinformatyki, Geograficznych Systemów Informacyjnych (GIS) oraz hydrologicznych zdarzeń ekstremalnych.
Konferencja stała się także okazją do uhonorowania przechodzącego na emeryturę wieloletniego kierownika Katedry Geografii Fizycznej, byłego dziekana Wydziału Nauk o Ziemi i prorektora Uniwersytetu Śląskiego, profesora zw. dr. hab. Andrzeja Tadeusza Jankowskiego, którego dorobek i zainteresowania były inspiracją dla tematyki konferencji.
Wyniki badań przedstawione w trakcie konferencji zostały opublikowane w recenzowanym opracowaniu monograficznym, które zostało rozpowszechnione w największych jednostkach naukowo-badawczych w Polsce. Jest także dostępne w internecie pod adresem: www.ap.krakow.pl/geo/paleo/ptg/przoobrazenia.pdf.
Opublikowane prace nie odnoszą się do ściśle określonego obszaru, bowiem informują o dynamice obiegu wody w obiektach hydrograficznych, usytuowanych w różnych częściach naszego kraju, zarówno na terenie Polski Północnej (jeziora pomorskie, mazurskie, Zatoka Pucka, Dolina Dolnej Wisły, Bory Tucholskie), Polski Środkowej (zbiornik włocławski, kopalnia węgla brunatnego „Adamów”, Góry Świętokrzyskie, geosystem miejski Kielc, międzyrzecze Wisły i Bugu), jak również Polski Południowej (region górnośląski, zlewnia Soły, Tatry), a także w nielicznych przypadkach dotyczą obszarów leżących poza naszymi granicami, a mianowicie: Spitsbergenu oraz terenu nadbajkalskiego.
– Staramy się co jakiś czas podsumowywać efekty naszych badań – mówi na zakończenie dr Absalon. – Najskuteczniejsze są bezpośrednie spotkania, podczas których mamy możliwość podzielenia się doświadczeniami oraz wspólnego zastanowienia się: jakie zmiany zachodzą w obecnej chwili w środowisku wodnym i czy na podstawie lokalnych obserwacji w różnych regionach możemy stwierdzić, że są one związane z tym, co dzieje się w skali globalnej. Podstawową kwestią pozostaje pytanie – czy to człowiek jest sprawcą tych zmian, czy być może mają one naturalny charakter? Jestem zwolennikiem tezy, że oba czynniki odgrywają ważną rolę. Bardzo trudno jest określić proporcje tego, co się dzieje w efekcie zmian naturalnych, a co jest efektem zmian antropogenicznych. Myślę, że to jest pytanie, które będzie nas nurtowało przez najbliższe kilkadziesiąt lat. Na fluktuacje, oscylacje i anomalie o charakterze astronomiczno-geofizycznym dużego wpływu nie mamy, ale w zakresie działalności człowieka możemy ograniczyć zmiany o negatywnym charakterze.
                                                      

                   

---

Prof. zw. dr. hab. Andrzej T. Jankowski

Geograf, hydrolog, specjalista z zakresu gospodarki wodnej, sozologii
i kartografii tematycznej. Urodził się 8 października 1938 r. w Bydgoszczy. Studia geograficzne ukończył w Instytucie Geografii Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, tam też, w 1972 r. na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, uzyskał stopień doktora nauk geograficznych, w 1987 r. doktora habilitowanego na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a w 1998 r. w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie – tytuł profesora. Na stanowisko profesora zwyczajnego awansował
w 2002 r. Z Uniwersytetem Śląskim jest związany się od 1977 r. W latach 1990–1993 i 1996–2002 był dziekanem Wydziału Nauk o Ziemi,
w okresie 2002–2005 prodziekanem ds. rozwoju, natomiast w latach 1993–1996 pełnił funkcję prorektora ds. nauczania. W latach 1976–1978 kierował Zakładem Geografii Regionalnej, a w okresie 1989–2009 Zakładem Hydrologii i Gospodarki Wodnej Obszarów Urbanizowanych Katedry Geografii Fizycznej, pełniąc jednocześnie w okresie 1992-2009 funkcję kierownika tej katedry. Wypromował ponad 250 magistrów geografii. Był także promotorem
i opiekunem 13 doktoratów oraz recenzentem licznych rozpraw doktorskich, prac habilitacyjnych i przewodów profesorskich.
Od początku swej działalności naukowej prof. A. T. Jankowski zajmował się i zajmuje nadal tematyką antropogenicznych przeobrażeń stosunków wodnych, metodyką ich oceny, jak również analizą gospodarowania zasobami wód powierzchniowych na obszarze silnie zainwestowanym, jakim jest region górnośląski. Zespół skupiony wokół profesora, zajmujący się tematyką antropogenicznych zmian obiegu wody, jest obecnie wyraźnie postrzegany w skali nie tylko ogólnopolskiej. Z początkiem lat 80. ubiegłego wieku rozpoczął unikalne w skali kraju badania nad antropogenicznymi zbiornikami wodnymi. Za podjęcie tych badań
i wykreowanie liczącego się zespołu Polskie Towarzystwo Limnologiczne wyróżniło profesora godnością Członka Honorowego.
W latach 1981-1989 profesor uczestniczył w pracach Komitetu Redakcyjnego Szczegółowych Atlasów Sozologicznych. Od 1983 r. był członkiem międzynarodowej grupy roboczej, zajmującej się zagadnieniem wpływu urbanizacji na reżim hydrologiczny i jakość wód, działającej w ramach Międzynarodowego Programu Hydrologicznego, pracę zakończono w 1988 r., a jej uwieńczeniem była międzynarodowa monografia, opublikowana
w 1991 r. w Sankt Petersburgu.
Profesor należał do ścisłej grupy organizatorów Górnośląskiego Centrum Informacji o Terenie, będąc też przewodniczącym jego Rady Naukowej, bardzo aktywnie działa także w Polskim Towarzystwie Geograficznym. Od 1984 r. do chwili obecnej jest członkiem Zarządu Głównego, w latach 1997–2002 pełnił funkcje wiceprzewodniczącego, a w okresie 2002–2006 – przewodniczącego.
Prof. A. T. Jankowski należy do czołowych organizatorów współpracy geografów Uniwersytetu Śląskiego z geografami Uniwersytetu Ostrawskiego.
Jest autorem i współautorem ponad 260 opublikowanych prac naukowych oraz 150 komentarzy do map sozologicznych i hydrograficznych. Jako wybitny specjalista oraz organizator nauki jest członkiem wielu kolegialnych ciał i stowarzyszeń, m.in. Komitetu Nauk Geograficznych PAN, Komitetu Gospodarki Wodnej PAN (pełniąc w latach 2002–2007 funkcję zastępcy przewodniczącego), National Geographic Society, International Association of Hydrological Sciences, Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Centralnej Komisji ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych, polsko-ukraińskiego zespołu do oceny podręczników szkolnych z zakresu geografii, powołanego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Profesor Jankowski przewodniczy Ogólnopolskiemu Zespołowi Ekspertów do przeprowadzenia procedur akredytacyjnych kierunku geografii przy Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej, jest ekspertem powołanym przez Państwową Komisję Akredytacyjną dla kierunków: geografia
i ochrona środowiska.