Edukacja włączająca to idea zakładająca, że przestrzeń szkolna powinna być miejscem dla wszystkich dzieci, bez względu na ich różne potrzeby edukacyjne. W jaki sposób można osiągnąć ten cel w warunkach polskiego systemu szkolnictwa? Na to pytanie odpowiadają naukowcy z Uniwersytetu Śląskiego, którzy pod kierunkiem prof. dr. hab. Zenona Gajdzicy przeprowadzili w 2020 roku badania na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Nauki.

Idea edukacji włączającej jest szansą na to, aby przestrzeń szkolna stała się miejscem dostępnym dla wszystkich dzieci

Wyobraźmy sobie szkołę, która przyjmuje wszystkie dzieci mieszkające w danej okolicy. Uczniowie uczą się wspólnie w ogólnodostępnych klasach. Realizują jeden program kształcenia, przy czym nauczyciel tak modyfikuje materiał, aby był dostępny dla każdego. To jeszcze nie wszystko. W takiej szkole zakłada się, że wszyscy są włączani w różne inicjatywy i powinni dobrze czuć się w gronie swoich rówieśników. Kultura organizacyjna w takim miejscu oparta jest na szacunku, równości, wspólnotowości oraz uznaniu różnorodności. Tak w praktyce wygląda edukacja włączająca, wrażliwa na potrzeby i możliwości każdego człowieka – bez względu na jego potencjał rozwojowy czy kompetencje społeczne.

Odpowiednich narzędzi do realizacji formy kształcenia opartej na idei włączenia dostarczają dyscypliny społeczne i humanistyczne, takie jak pedagogiki, w tym subdyscyplina pedagogiki specjalnej. Aby sprawdzić, jakie są dobre praktyki edukacji włączającej, grupa naukowców z Uniwersytetu Śląskiego pracująca pod kierunkiem prof. Zenona Gajdzicy przeprowadziła badania z wykorzystaniem technik ankiety, a także zogniskowanych wywiadów grupowych. Odpowiedzi na pytania zadane w kwestionariuszu zostały przesłane przez 2548 szkół podstawowych z całej Polski. Na tej podstawie do dalszego etapu badań zostało zakwalifikowanych 40 z nich. Eksperci przeprowadzili ponadto 20 dyskusji fokusowych, w których udział wzięli m.in. dyrektorzy, nauczyciele, uczniowie oraz przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego.

Najważniejszymi efektami analizy była identyfikacja dobrych praktyk charakteryzujących edukację włączającą wysokiej jakości. Naukowcy opracowali również wskaźniki jej efektywności oraz opisali bariery mające wpływ na jej jakość.

Z badań wynika m.in., że obecnie najbardziej efektywne są działania prowadzące do zwiększania świadomości na temat różnych potrzeb uczniów zarówno wśród dzieci, jak też nauczycieli, rodziców i środowiska lokalnego. Naukowcy podkreślają, jak ważne jest zaangażowanie szkół w organizację wszelkich wydarzeń promujących ideę włączenia. Mogą to być pikniki, kiermasze czy dni tematyczne przybliżające takie kwestie, jak niepełnosprawność czy różnice kulturowe.

Dobre praktyki obejmują również konieczność reagowania na wszelkie przejawy dyskryminacji – począwszy od stanowczej reakcji, przerwania niewłaściwych działań, uświadomienie sprawcy konsekwencji jego czynu i udzielenie wsparcia osobie pokrzywdzonej. Jak wynika z badań, większość szkół opracowała odpowiednie programy zawierające zasady postępowania w podobnych sytuacjach.

Oprócz budowania świadomości, promocji idei włączenia i procedur antydyskryminacyjnych ważna jest również strategia uczenia się przez współpracę oraz dążenie do poznania każdego ucznia, aby zdiagnozować jego indywidualne potrzeby i możliwości oraz stopień przywiązania do szkoły czy klasy.

Autorzy badań proponują także pewne rozwiązania systemowe, jak wprowadzenie wewnętrznych systemów oceniających z dodatkowymi informacjami o uczniach czy stworzenie zespołów, w których nauczyciele oraz specjaliści zatrudnieni w szkołach specjalnych mogliby się dzielić swoimi doświadczeniami.

Wszystkie dobre praktyki zidentyfikowane dzięki badaniom mogą stanowić inspirację dla osób mających wpływ na kształt systemu edukacji szkolnej w naszym kraju. Nade wszystko są jednak cennym źródłem wskazówek dla dyrektorów szkół i pedagogów, którzy już dziś mogą je wprowadzać w ogólnodostępnych szkołach podstawowych.

Raport prezentujący wyniki analizy opracował zespół naukowców w składzie: dr Beata Skotnicka, dr Sabina Pawlik, dr Magdalena Bełza-Gajdzica, Milena Trojanowska, dr Dorota Prysak oraz Sebastian Mrózek. Funkcję lidera zespołu pełnił dziekan Wydziału Nauk Społecznych prof. dr hab. Zenon Gajdzica. Wyniki są dostępne na stronie Ośrodka Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl).