Ostatnie miesiące roku kalendarzowego 2021 to dla Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego czas finalizowania projektu „Konserwacja, digitalizacja i upowszechnianie unikatowych zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego”. Realizacja tego zadania była możliwa dzięki środkom otrzymanym w trybie konkursowym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (ponad 50 tys. zł) w ramach programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki”.

Pjsně Duchownj Ewangelistské – przed konserwacją i po jej wykonianiu

Celem projektu było upowszechnienie i poszerzenie dostępu do wybranych zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W projekcie wyodrębniono dwa działania. Pierwsze z nich polegało na digitalizacji i umieszczeniu w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej wybranych 166 pozycji wydawnictw nutowych. Wśród nich znalazły się zarówno utwory kompozytorów powszechnie znanych, jak: Johann Sebastian Bach, Johannes Brahms, Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart czy Richard Wagner, jak i tych mniej popularnych (César Franck, Paul Graener, Joachim Raff czy Anton Webern). Digitalizowane w ramach projektu wydawnictwa to zazwyczaj trudno dostępne publikacje nutowe z przełomu XIX i XX wieku, które stanowią interesujące źródło wiedzy o historii i kulturze. Na ich kartach nierzadko można spotkać znaki własnościowe i pieczęcie antykwaryczne, dedykacje oraz notatki ich użytkowników.

W trakcie realizacji zadania projektowego nie poprzestano na samej digitalizacji wydawnictw. Zeskanowane nuty zostały poddane transkrypcji w specjalistycznym programie, co umożliwia ich pobranie w formatach pozwalających na odsłuchanie, edycję i zapis w preferowanej postaci (MusicXML, PDF oraz audio). Nowoczesna postać udostępniania zapisu nutowego rozszerza dotychczasowe sposoby upowszechniania historycznych utworów muzycznych zarówno o formę do odsłuchania, jak i możliwość ich dalszego wykorzystania, nie tylko przez zawodowych muzyków, ale również inne osoby zainteresowane światem muzyki. W celu realizacji tego zadania zakupiono skaner oraz odpowiednie oprogramowanie umożliwiające transkrypcję i zapis w nowych formatach.

Drugie działanie projektu realizowanego przez Bibliotekę Uniwersytetu Śląskiego również zmierzało do umożliwienia i poszerzenia dostępu do dawnych dzieł. Z uwagi jednak na specyfikę i stan zachowania zabytkowych ksiąg konieczne było poprzedzenie digitalizacji pracami konserwatorskimi.

Do projektu wytypowano trzy z najcenniejszych przechowywanych w zbiorach uniwersyteckiej książnicy pozycji – dwa rękopisy oraz jeden stary druk. Najstarsza księga to łacińska Biblia z prologami. Pergaminowy kodeks powstał w połowie XIII wieku prawdopodobnie we Francji. Poszczególne księgi Biblii rozpoczynają ozdobne niebieskie lub czerwono-niebieskie inicjały. Drugi rękopis to Ewangelia (tetraevangelium) z pierwszej połowy XVII wieku. Księga zawiera 4 ewangelie z przedmowami arcybiskupa Teofilaktesa z Ochrydy wraz z aparatem liturgicznym. Ewangelia stanowi wartościowy zabytek piśmiennictwa ruskiego Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVII wieku.

Biblia z połowy XIII wieku – przed konserwacją i po jej wykonaniu

Ostatnia z wybranych do projektu pozycji to XVI-wieczny stary druk. Ten kancjonał Jednoty Braci Czeskich nosi tytuł Pjsně Duchownj Ewangelistské i wydrukowano go w morawskich Ivančicích w roku 1564. Tłoczona dwubarwnie (czarno-czerwono) księga jest bogato ozdobiona drzeworytami z inicjałami figuralnymi nawiązującymi do biblijnych scen oraz inicjałami ornamentalnymi z motywami roślinnymi. Księga jest ręcznie kolorowana przy zastosowaniu szerokiej palety barw oraz złota.

Zakwalifikowane do projektu pozycje to dzieła o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej, są cennym fragmentem zbiorów specjalnych Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, a zarazem istotną częścią dziedzictwa kulturowego Europy. Przygotowania do określenia szczegółów zadań projektowych poprzedzały konsultacje z konserwatorami oraz testy sprzętu odpowiedniego dla zabytkowych dzieł. Aby sprecyzować charakter i zakres działań zabezpieczających i przywracających walory estetyczne, zlecono ekspertyzę konserwatorską sporządzoną indywidualnie dla każdej księgi.

Zabiegi konserwatorskie koncentrowały się na naprawie uszkodzeń przy minimalnej ingerencji w oryginalną materię dzieła, tak aby obiekty mogły być bezpiecznie przechowywane i użytkowane. Najbardziej złożonych działań wymagała XVII-wieczna Ewangelia. Oprawa rękopisu była oderwana od bloku księgi i pęknięta na dwie części. Grzbiet bloku księgi posiadał rozluźnione i uszkodzone szycia. Karty, zwłaszcza pierwsze i ostatnie, były zabrudzone, część była zaplamiona woskiem, a na wielu kartach obecne były zacieki. Księga wymagała zaawansowanych prac oraz pełnego demontażu oprawy i bloku. Kluczowym zadaniem było przeprowadzenie kąpieli wodnych oraz serii zabiegów oczyszczających karty z zabrudzeń, wosku i dawnych napraw.

W kolejnych krokach po wyprostowaniu kart blok zrekonstruowano i połączono z odrestaurowaną oprawą.

Drugi z konserwowanych rękopisów to XIII-wieczna Biblia. Będąca w złym stanie zachowania XVI-wieczna oprawa księgi wymagała w pierwszej kolejności zabiegów oczyszczających jej wszystkie elementy oraz uelastycz- Ewangelia (tetraevangelium) – w trakcie prac | fot. D. Kordowska niających kruchą skórę powlekającą drewniane okładziny. Kolejne prace obejmowały uzupełnienia i rekonstrukcje ubytków oprawy, w szczególności narożników, grzbietu i kapitałek. Zabiegi konserwatorskie bloku polegały głównie na oczyszczaniu, uzupełnianiu i scalaniu nielicznych ubytków pergaminowych kart. Zrekonstruowano również brakujące zapinki.

Ewangelia (tetraevangelium) – w trakcie prac

Ewangelia (tetraevangelium) – w trakcie prac

Stary druk Pjsně Duchownj Ewangelistské był już konserwowany w latach 50. XX wieku. Wykonano wtedy nową oprawę oraz naprawiono uszkodzenia bloku księgi. Część napraw była jednak nieprecyzyjna i nieestetyczna, a zastosowane wówczas karty ochronne uległy zakwaszaniu. Zabiegi konserwatorskie polegały m.in. na odkwaszeniu zakwaszonych kart, wymianie niektórych uzupełnień, skorygowaniu oraz podniesieniu walorów estetycznych w obszarach dawnych napraw.

Księgi zostały umieszczone w bezkwasowych pudłach archiwizacyjnych. Szczegóły dotyczące konserwacji, omówienie kolejnych etapów działań wraz z dokumentacją fotograficzną zawiera „Dokumentacja prac konserwatorskich” przygotowana przez Darię Kordowską, która wykonała prace konserwatorskie.

Digitalizację zabytkowych obiektów zrealizowano we współpracy z Instytutem Mediów Cyfrowych „Digitarium” działającym w strukturach Biblioteki Śląskiej. W Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego przygotowano pliki do archiwizacji i zdeponowania w bibliotece cyfrowej. Połączone w jednym projekcie działania konserwatorskie, digitalizacja, archiwizacja, udostępnianie w bibliotece cyfrowej oraz zapewnienie właściwych warunków przechowywania składają się na kompleksową ochronę zabytkowych ksiąg. Oryginały zostały zabezpieczone, a zdeponowane w bibliotece cyfrowej elektroniczne wersje ksiąg umożliwiają prowadzenie badań bez konieczności ich udostępniania, poszerzając tym samym grono odbiorców o wszystkich zainteresowanych dawnymi zabytkami piśmiennictwa. Wersje cyfrowe wszystkich dokumentów objętych opisanym projektem opatrzone metadanymi zdeponowano w otwartym dostępie w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Informacja o nich jest widoczna największym katalogu Worldcat oraz europejskiej bibliotece cyfrowej Europeana.