Na drugim miejscu pod względem przyczyn zgonów mieszkańców Polski znajdują się choroby nowotworowe, a statystyki dotyczące naszego kraju ciągle jeszcze są gorsze niż w innych państwach Unii Europejskiej. Warto wiedzieć, że do czynników ryzyka chorób nowotworowych należą uwarunkowania genetyczne, czynniki środowiskowe, wiek i tryb życia. Wbrew rozpowszechnionej opinii tylko niewielka część nowotworów rozwija się w wyniku dziedziczenia określonych predyspozycji, a zdecydowana ich większość jest efektem długotrwałego gromadzenia się uszkodzeń DNA. Zdrowy tryb życia może redukować liczbę powstających uszkodzeń, a co za tym idzie – zmniejszać prawdopodobieństwo zachorowania.

Prace uczennic wykonane w trakcie badań

W społeczeństwie europejskim ryzyko zachorowania na raka wśród osób prowadzących tryb życia zgodny z zaleceniami w zakresie przeciwdziałania rozwojowi chorób onkologicznych jest o około 18 proc. mniejsze niż ryzyko, na jakie narażone są osoby, których styl życia i masa ciała nie spełniają wskazanych wymogów. Ten stopień zmniejszenia ryzyka obliczono w odniesieniu do zachowań zdrowotnych obejmujących: utrzymywanie prawidłowej masy ciała (wskaźnik masy ciała BMI między 18,5 a 24,9 kg/m2), stosowanie diety zgodnej z zaleceniami żywieniowymi oraz podejmowanie regularnej aktywności fizycznej. Wymienione dane wyraźnie wskazują, że istnieje pilna potrzeba prowadzenia systematycznych oddziaływań z zakresu pierwszorzędowej profilaktyki onkologicznej już od najwcześniejszych lat życia człowieka.

Działania profilaktyczne są szczególnie potrzebne na obszarach, na których na indywidualne czynniki ryzyka związane z nieprawidłowościami w zakresie stylu życia nakładają się zagrożenia ekologiczne i społeczne. Takim miejscem jest Bytom, dlatego w tym mieście zogniskowane zostały inicjatywy badawcze podjęte w ramach projektu pt. „Promocja zdrowego sposobu odżywiania i aktywności fizycznej w szkołach podstawowych na terenie miasta Bytomia – diagnoza potrzeb edukacyjnych w kontekście planowania skutecznych działań z zakresu pierwotnej profilaktyki chorób nowotworowych”, finansowanego w ramach Onkograntu II przez Polską Ligę Walki z Rakiem. Projekt realizowany był w okresie od 1 września 2018 do 28 lutego 2019 roku przez dr hab. Katarzynę Borzucką-Sitkiewicz i dr Karinę Leksy z Katedry Pedagogiki Społecznej UŚ.

Działania diagnostyczne były kilkuetapowe i uwzględniały: badania ankietowe, którymi objęto uczniów jednej klasy VIII ze wszystkich szkół podstawowych z terenu miasta Bytomia, z wyłączeniem szkół specjalnych (co stanowiło 21 placówek), wywiady nieskategoryzowane z przedstawicielami grona pedagogicznego (przeprowadzono wywiady w 10 szkołach, do badań losowo wybrano po 1 szkole z każdej dzielnicy Bytomia, z wyłączeniem dzielnicy Górniki z uwagi na fakt, że nie ma tam szkoły podstawowej), wywiady fokusowe w szkołach z 4 różnych dzielnic Bytomia charakteryzujących się różnym kapitałem społeczno-kulturowym, analizę dokumentów zastanych, m.in. programów profilaktyczno- edukacyjnych dotyczących promocji zdrowego sposobu odżywiania i aktywności ruchowej realizowanych w bytomskich szkołach podstawowych.

Analiza dokumentów zastanych oraz informacji pozyskanych w trakcie wywiadów nieskategoryzowanych wykazała, że w badanych placówkach podejmowanych jest bardzo wiele działań powiązanych z promocją zdrowego sposobu odżywiania i aktywności fizycznej. Wszystkie szkoły realizują ogólnopolskie programy „Mleko w szkole” i „Owoce w szkole”, które od roku szkolnego 2017/2018 stanowią jedno działanie pt. „Program dla szkół” (finansowane ze środków UE). Polega ono na tym, że uczniowie otrzymują bezpłatnie kilka razy w tygodniu – przez 20 tygodni w roku szkolnym – owoce i warzywa oraz soki, a także mleko i przetwory mleczne. Programem są objęte dzieci uczęszczające do klas I–V. Ponadto wszystkie placówki, w których prowadzone były badania, biorą udział w projekcie „Śniadanie daje moc” (w ramach strategii Partnerstwo dla Zdrowia) realizowanym co roku 8 listopada, docelowo w klasach I–III, choć w niektórych szkołach uczestniczą w nim także starsze klasy. Dodatkowo 9 z 10 szkół wdrożyło Program Edukacyjny „Trzymaj formę”, 2 szkoły wzięły udział w programie „Zdrowo jem, więcej wiem” oraz „Dobrze jemy ze szkołą na widelcu”, a 1 szkoła uczestniczyła w projekcie „Mam kota na punkcie mleka”. Jedynie w 3 szkołach realizowano „Europejski kodeks walki z rakiem”, który jest projektem bezpośrednio dotyczącym profilaktyki chorób nowotworowych.

Analizując wewnętrzne programy profilaktyczno-wychowawcze badanych szkół podstawowych, stwierdzono, że w każdym z nich znajdują się treści związane ze zdrowiem i zdrowym stylem życia, mają one jednak zwykle dość ogólny charakter. Jeśli idzie o treści odnoszące się wyłącznie do promocji zdrowego odżywiania się, aktywności fizycznej oraz profilaktyki onkologicznej, programy te zawierają natomiast tematykę szczegółową dotyczącą głównie dwóch pierwszych obszarów, najczęściej jednak brak jest bezpośredniego odniesienia do chorób nowotworowych, raczej wskazuje się ogólnie na rolę zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej w zachowaniu i pomnażaniu zdrowia.

Mimo obiektywnie dużej liczby inicjatyw profilaktycznych realizowanych w szkołach podejmowane działania nie przekładały się na wiedzę i świadomość zdrowotną uczniów tak, jak można by się tego spodziewać. Przeprowadzone wywiady fokusowe wykazały, że w kontekście treści dotyczących zdrowego odżywiania uczniowie najczęściej zwracali uwagę na zajęcia/działania o charakterze praktycznym oraz akcyjnym. Rozmówcy wspominali również o całorocznych akcjach, w ramach których otrzymywali w młodszych klasach warzywa i mleko. Jednocześnie nie byli oni w stanie wskazać konkretnych treści z zakresu zdrowego odżywiania się realizowanych w szkole – najczęściej pamiętali, że „coś tam było”, nie potrafili jednak tego skonkretyzować ani w zakresie treści, ani też celowości przekazywania im tych treści. W odniesieniu do działań dotyczących znaczenia aktywności fizycznej dla zdrowia człowieka badani uczniowie także wskazywali głównie te o charakterze akcyjnym, np. tydzień aktywności fizycznej lub dzień sportu. Jednocześnie nie pamiętali, aby kiedykolwiek były prowadzone zajęcia odnoszące się do związku między aktywnością fizyczną a profilaktyką chorób, w tym w szczególności chorób nowotworowych. Dodatkowo przeprowadzone wywiady fokusowe wykazały, że uczniowie na pewnym poziomie ogólności zdawali sobie sprawę, że nieprawidłowy sposób odżywiania oraz brak aktywności fizycznej negatywnie wpływają na odporność i zdrowie człowieka, w tym kontekście wymieniali jednak takie choroby, jak otyłość, nadciśnienie, choroby serca czy miażdżyca, w większości nie wskazując na choroby nowotworowe. Zastosowanie pomocniczej techniki „Narysuj i napisz” pozwoliło ponadto ustalić, że zgodnie z deklaracjami uczniów szkoła na ogół nie przyczynia się do zmian, które wprowadzają oni w swoim stylu życia w zakresie odżywiania się i aktywności fizycznej, a znaczenie w tym względzie mają dla nich zachowania rodziców, członków rodziny i znajomych, a także informacje płynące ze środków masowego przekazu, głównie Internetu (blogi, kanały YouTube) oraz telewizji.

Powyższe dane potwierdzają wyniki uzyskane w badaniach ankietowych. Jak stwierdzono, zaledwie 15,6 proc. badanych uczniów przeznacza na aktywność fizyczną zalecane 60 minut dziennie lub więcej, a niemal 10 proc. nie poświęca na aktywność ruchową ani jednego dnia w tygodniu. Ponadto połowa respondentów spędza na zajęciach ograniczających ich aktywność fizyczną do 2 godzin w dni szkolne, a jednocześnie w dni wolne od zajęć szkolnych prawie 3/4 uczniów poświęca na zachowania sedenteryjne kilka godzin w ciągu dnia. Nie lepiej wyglądają zachowania badanych dotyczące sposobu odżywiania się – 25,4 proc. uczniów prezentuje nieprawidłowe zachowania żywieniowe w zakresie regularności posiłków, tylko 53 proc. respondentów spożywa śniadanie każdego dnia lub niemalże każdego dnia, a 28 proc. badanych nigdy nie jada śniadań w domu lub robi to rzadziej niż 1 raz w tygodniu. Co więcej, jedynie niewielka grupa respondentów spożywa owoce i warzywa częściej niż 1 raz dziennie (odpowiednio 19 proc. i 12 proc.), a niemal połowa badanych nie spełnia rekomendacji żywieniowych w zakresie dziennej zalecanej ilości spożycia mleka i jego przetworów. Dodatkowo ponad połowa badanych (52,3 proc.) spożywa tłuszcze zwierzęce (np. tłuste wędliny, mięso, masło) zbyt często: prawie każdego dnia, każdego dnia lub częściej niż 1 raz w ciągu dnia, a ponad 25 proc. badanych nastolatków codziennie spożywa produkty o wysokiej zawartości cukru.

Podsumowując, chociaż szkoły, w których zostały przeprowadzone badania, prowadzą wiele działań profilaktycznych, to jednak ich często akcyjny charakter, brak ewaluacji procesu i wyników, jak również brak systematyczności i spiralności treści powoduje, że wiedza uczniów w zakresie prawidłowych zachowań dotyczących sposobu odżywiania się i aktywności fizycznej jest niepełna i często przypadkowa, a podejmowane przez nich w tym zakresie zachowania mogą budzić niepokój. Niewielka jest też świadomość uczniów w zakresie profilaktyki onkologicznej.

Rezultatem przeprowadzonych badań było opracowanie pakietu edukacyjnego (narzędzie diagnostyczne oraz scenariusze cyklu warsztatów dla uczniów i rodziców) w oparciu o przeprowadzoną diagnozę, który drogą elektroniczną został przekazany szkołom biorącym udział w projekcie i ma stanowić pomoc dla nauczycieli w realizacji w kolejnych latach działań profilaktycznych, adekwatnych do potrzeb społeczności lokalnej. Na podstawie uzyskanych danych stworzono również rekomendacje dla władz oświatowych dotyczące skutecznej realizacji profilaktyki chorób nowotworowych w obszarze promocji zdrowego sposobu odżywiania i aktywności fizycznej, a także zredagowano i przekazano szkołom informacje dla rodziców uczniów biorących udział w projekcie na temat wyników przeprowadzonej diagnozy oraz wniosków z niej płynących.