Biblioteka otwarta jest przede wszystkim zaprzeczeniem biblioteki zamkniętej. Podstawowe znaczenia obydwu tych zwrotów domagają się zazwyczaj uzupełnienia o dni i godziny owego otwarcia i zamknięcia. Z tego frazeologicznego punktu widzenia biblioteka otwarta jest w ramach pewnego limitu czasu. Z perspektywy czytelnika zawsze będzie go oczywiście zbyt mało. Nie może dziwić puenta jednego z artykułów prasowych, którego autor - ka podpisuje się pod stwierdzeniem Ryszarda Krynickiego, że "biblioteki to najwspanialszy wynalazek ludzkości", ale od razu dodaje: "Nawet te polskie, tak krótko otwarte"¹. Granicę możliwości wyznacza tu realizowany z powodzeniem w różnych miejscach na świecie pomysł biblioteki otwartej przez całą dobę i przez siedem dni w tygodniu. Jeszcze w roku 1981 Umberto Eco wygłaszając słynny dziś odczyt O bibliotece konstatował nie bez ironii: "Dokonałem pobieżnej inspekcji jedynych bibliotek, do których mam dostęp, gdyż są otwarte również w godzinach nocnych, a więc biblioteki Assurbanipala w Niniwie, Polikratesa na Samos, Pizystrata w Atenach, biblioteki aleksandryjskiej (...)"². Pomysł nocnego otwarcia, i to nie tylko w wyobraźni zdolnej odnaleźć bramy do zaginionych bądź zrujnowanych bibliotek świata antycznego, jest rzecz jasna niezwykle trudny w realizacji, ale ze wszech miar godny naśladowania jako bliski ideału. Dlaczego wszakże tylko blisko ideału a niewypełniający go przez brak jakichkolwiek czasowych ograniczeń dla użytkownika? Między innymi dlatego, że mimo wszystko biblioteka otwarta, nawet przez całą dobę, wypełnia tylko podstawowy, czasowy właśnie sens "otwarcia". W kolejce ustawiają się jednak sensy dalsze. O tym czy biblioteka jest rzeczywiście "otwarta" decyduje także to, czy z jej zbiorów może korzystać każdy, a nie tylko członkowie wąskiej uprzywilejowanej np. instytucjonalnie społeczności. Zatem biblioteka otwarta dla wszystkich. Bliska także idei "domu otwartego", w którym gospodarze chętnie przyjmują gości, zapewniając im przy tym rozliczne atrakcje, domu, w którym kwitnie życie intelektualne i towarzyskie. Biblioteka pozostająca miejscem dla otwartych dyskusji i otwartych umysłów. Otwarta niczym miasta otwarte, które pozostając w czasie wojny nie ufortyfikowane zachowywały także przywilej bycia wyłączonymi z ostrzeliwań czy bombardowań. Zatem "otwarta" jest także biblioteka dająca schronienie, biblioteka jako miejsce bezpieczne i przyjazne w przestrzeni fizycznej oraz duchowej.

U podstaw myślenia o bibliotece powinna się znaleźć refleksja inspirująca m.in. artystów czy filozofów a ujęta zwięźle w Fenomenologii percepcji przez Maurice`a Merleau- Ponty: "Istotne dla rzeczy i świata jest zatem to, ażeby ukazywały się jako otwarte..., aby wciąż obiecywały nam, że z o b a c z y m y j e s z c z e c o ś i n n e g o"³. Podstawowy problem odkrywany przez fenomenologię konkretyzuje się w świecie biblioteki np. w proponowanych rozwiązaniach architektonicznych, w sposobach kreowania wewnętrznej przestrzeni bibliotecznych budowli tak, aby przestrzeń ta stanowiła dla użytkownika "pole możliwości", zapraszała do nieskrępowanego wyboru. W tym sensie biblioteka staje się otwarta, gdy rozmija się trochę z jedną ze swoich fundamentalnych zasad: kiedy zamiast chronić i ukrywać książki w jak najbardziej zwartych i niedostępnych dla użytkownika magazynach, zapewnia do nich otwarty dostęp. Kiedy dostęp ten staje się możliwy bez pośrednictwa katalogu i bibliotekarza rzeczy ukazują się prawdziwie otwarte i rośnie szansa na to, że "zobaczymy jeszcze coś innego". Horyzonty poznania jak zauważa cytowany już Merleau-Ponty "pozostają zawsze o t w a r t e"⁴. Biblioteka otwarta wychodzi zatem naprzeciw prawidłowościom naszej świadomości, która na drodze do jakiejś domniemanej "pełnej syntezy" stara się łączyć perspektywy, z których każda, jak zauważa filozof, "poprzez swój horyzont odsyła do nowych perspektyw..."⁵. Architektura i układ zbiorów mogą więc pozytywnie odpowiedzieć na potrzeby takiej świadomości, stać się zbieżne z preferowanymi sposobami zdobywania wiedzy.

Oczywiście biblioteka otwarta nie może być definiowana przez twórczy nieład i ośrodek chaosu. Analogia z koncepcją "dzieła otwartego" Umberto Eco może być w tym miejscu niezwykle pomocna: "Dzieło jest otwarte, ale tylko w obrębie określonego pola relacji"⁶. Z jednej strony mamy swobodę zachowań użytkownika, które jawią się na podobieństwo zachowań interpretatora dzieła sztuki: "nieokreśloność rozwiązań, nieprzewidzialność nieskrępowanych koniecznością wyborów". Z drugiej strony jednak ktoś "czuwa nad organizacją tegoż dzieła"⁷. Biblioteka nawet najbardziej otwarta jest wszakże światem zorganizowanym, także wtedy, gdy mechanizmy organizujące ten świat zdają się być dla użytkownika niewidoczne. I tak jak dzieło otwarte - "dzieło w ruchu": "stwarza możliwość wielu indywidualnych interwencji, nie stanowi jednakże zachęty do interwencji bezkształtnych i chaotycznych"⁸. Chodzi o otwarcie, które umożliwia "procesy różnych integracji"⁹. W idei biblioteki otwartej zawiera się zatem, podobnie jak w sytuacji estetycznej związanej z recepcją dzieła sztuki (dzieło wobec interpretatora), pewien nowy model stosunków między biblioteką a użytkownikiem: po jednej stronie przyjęte zasady organizacji, ale takie, które mają inspirować "akty świadomej swobody" i stawiają naprzeciw czytelnika "aktywny ośrodek niewyczerpanej sieci powiązań, którym ma on nadać własny kształt"¹⁰.

Otwarty charakter dzisiejszych nowoczesnych bibliotek najpełniej zdaje się wyrażać ich architektura. Jest to przede wszystkim otwartość formy, która stanowi wyraz poszukiwania najwłaściwszej odpowiedzi na wyzwania współczesności skonfrontowane z powinnościami wobec przeszłości: "w połowie świątynie, w połowie futuramy"¹¹. Dla autora tych słów George`a Steinera "nowo powstające czy rozbudowywane monumentalne biblioteki nie są pewne celu i drogi do niego" ¹². To niewątpliwie ciemna strona biblioteki otwartej, za którą odpowiada "logika nieuniknionej niepewności i nieokreśloności" ¹³. "Można odnieść wrażenie - pisze Steiner, analizując sprzeczność pomiędzy archiwalnością a nastawieniem na przyszłość współczesnych bibliotek - że z tej racji owe zigguraty, chociaż z marmuru, cegły, szkła i stali, są dziwnie niestabilne jak gigantyczne zabawki, które mają być zniszczone, bo przecież nie ulega wątpliwości, że Bibliotheque Mitterand, nowa British Library, rozszerzona Biblioteka Kongresowa są przestarzałe już w chwili otwarcia"¹⁴. Biblioteka otwarta niepewna swojej, jak się okazuje zawsze nazbyt krępującej formy, staje się wobec powyższego otwarta z konieczności na nie oglądające się na tę formę, nowe techniki publikacji i udostępniania. Dla tych technik godziny otwarcia biblioteki przestają mieć znaczenie. Oprócz ograniczeń czasowych zniesione zostają przy tym ograniczenia przestrzenne. W cyfrowej postaci zbiory prawdziwie otwartej biblioteki dostępne są z każdego miejsca na ziemi, spełniając, jak zauważa autor Gramatyki tworzenia, marzenie Leibniza o Bibliotheca universalis. "W sensie najściślej praktycznym - prorokował Steiner w cyklu wykładów wygłaszanych w roku 1990 - biblioteki staną się synapsami, elektronicznymi zakończeniami nerwowymi globalnej sieci wymiany"¹⁵.

Myśli o charakterze biblioteki otwartej towarzyszą mi podczas lektury szkiców podsumowujących czterdzieści lat działalności Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, biblioteki otwartej po raz pierwszy w roku 1968. Dzieje się to jednak w momencie szczególnym, albowiem w przededniu rozpoczęcia budowy dla niej nowego gmachu. Dlatego tym uważniej przychodzi dziś wsłuchiwać się nam w pozornie oczywisty sens okazjonalnej i tak niecierpliwie oczekiwanej tradycyjnej sentencji: "Bibliotekę Uniwersytetu Śląskiego uważa się za otwartą".

 

Tekst jest wstępem książki Biblioteka otwarta. Wczoraj i jutro Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego.

 

---