Demokratyzacja życia społecznego dopuściła do życia publicznego, w tym także
do językowych kontaktów publicznych, ludzi w sposób formalny nieprzygotowanych
do takiej funkcji. Zachowując własną tożsamość, wnosili oni do życia publicznego swój język, swoje potoczne nawyki komunikacyjne.

Projekt badawczy pt. Kształtowanie się lokalnej świadomości językowo-kulturowej w prasie polskiej lat 1970-2009. Proces promocji językowych odmian terytorialnych został pozytywnie zrecenzowany przez KBN i skierowany do realizacji w roku 2007. Badania rozłożone na okres trzech lat są w znacznym stopniu zaawansowane. W 2009 roku bowiem powinna zostać złożona do druku monografia zatytułowana "Tropami małych ojczyzn". Projekt jest realizowany przez dwie osoby: dr hab. Aldonę Skudrzyk z Zakładu Językoznawstwa Pragmatycznego Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego (kierownik projektu) oraz mgr Krystynę Urban z Pracowni Socjolingwistycznej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk (główny wykonawca).

O szczegółach rozmawiamy z kierownikiem projektu dr hab. Aldoną Skudrzyk, prodziekan ds. studenckich i kształcenia Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego.

Dr hab. Aldona Skudrzyk

- Sięgając codziennie po gazety, rzadko uświadamiamy sobie, jaką rolę odgrywać może prasa, jak zrodził się pomysł tematu projektu badawczego?

- Problematyka regionu i regionalności, świadomości językowej i roli mediów (głównie prasy) w kształtowaniu tej świadomości interesuje nas od dawna. Od dawna też współpracujemy naukowo z mgr Krystyną Urban z Pracowni Socjolingwistycznej Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. Już od kilkunastu lat rozwijamy między innymi nasze zainteresowania socjo- i psycholingwistyczne, pragmatyczne i etnolingwistyczne skupione wokół waloryzowania gwary i kultury regionalnej. Opublikowałyśmy z tego zakresu kilka artykułów, jesteśmy też współautorkami książki "Gwara śląska - świadectwo kultury, narzędzie komunikacji" (Katowice 2000; z dr hab. Jolantą Tambor i prof.dr hab.Olgą Wolińską).

Zdecydowałyśmy się na podjęcie tak szeroko zakrojonych badań ze względu na to, że nasze wieloletnie kwerendy prasy regionalnej i ogólnopolskiej zaowocowały zgromadzeniem olbrzymiego materiału, który w dotychczasowych projektach i naszych publikacjach nie mógł być wykorzystany ze względu na swoją specyfikę. Dokumentuje on bowiem nowe kulturowo zjawisko - dziejące się na naszych oczach przemiany, czyli proces, który dzięki mediom jest zintensyfikowany i unaoczniony.

- Na czym polegają te przemiany?

- Chodzi o proces narastania samoświadomości lokalnej i regionalnej. O opisanie sposobów kulturowego różnicowania się społeczeństwa polskiego, odchodzenia współczesnych Polaków od zunifikowanych wzorów kultury i języka ku podkreślaniu zakorzenienia w geograficznie określonej kulturze i przestrzeni językowej. Proces ów nasila się niewątpliwie po przełomie roku 1989 i zyskuje nowy impuls wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej.

Społeczno-polityczny i kulturalny przełom roku 1989 w Polsce, zaznaczany w wielu opracowaniach socjologicznych, dostrzegany także przez językoznawców, ciągle jeszcze nie jest w pełni wykorzystany dla opisu przeobrażeń językowych i kulturowych. Cezurę tę stawiamy w centrum naszego oglądu nowego, nasilającego się po 1989 roku zjawiska społecznego, jakim jest tzw. lokalność. Idea ta przejawia się w pewnej autonomizacji grup terytorialnych w opozycji do koncentracji ogólnopaństwowej oraz w rustykalizacji w miejsce dawnej urbanizacji. Kultura lokalna przeciwstawia się kulturze masowej zwłaszcza w dziedzinie dotyczącej zachowań i obyczajów, także języka.

Jednym z najważniejszych przejawów owych przemian jest stosunek do języka: ogólnego i własnego, gwarowego, miejskiego. Demokratyzacja życia społecznego dopuściła do życia publicznego, w tym także do językowych kontaktów publicznych, ludzi w sposób formalny nieprzygotowanych do takiej funkcji. Zachowując własną tożsamość, wnosili oni do życia publicznego swój język, swoje potoczne nawyki komunikacyjne. W ten sposób naturalnie niejako język kontaktów codziennych ze składnikami gwarowymi, regionalnymi, socjolektalnymi wchodził do kontaktów ogólnonarodowych.

Demokratyzacja, szukanie w globalnej wiosce małej ojczyzny, tożsamości i podmiotowości zrodziły też inny stosunek do języka - jest on traktowany nie tylko jako środek komunikacji, ale istotny znak więzi, tożsamości etnicznej, regionalnej, kulturowej, rodzinnej wreszcie, to istotny element identyfikacji, sposób na przeciwstawianie się homogenizacji ogromnych obszarów rzeczywistości symbolicznej, sposób na wyodrębnienie się z tłumu.

Tym procesom towarzyszy jednak równolegle niezwykle głęboko zakorzenione w polskim językowym obrazie świata przekonanie o "negatywnej stygmatyzacji" tych, którzy mówią językiem nieogólnym: gwarą ludową, odmianą regionalną czy środowiskową.

Właśnie ową waloryzację upublicznianą w prasie o zasięgu ogólnopolskim i lokalnym uznajemy za istotny czynnik w budowaniu świadomości regionalnej Polaków.

- W ostatnich latach szczególnego charakteru nabierają dążenia lokalnych społeczności do podkreślania a nawet wręcz wyodrębniania własnej tożsamości...

- Problematyzując podejmowane przez badaną prasę zagadnienia (w perspektywie 40 lat) związane z językową i kulturową regionalnością, ująć możemy istotne dla współczesności zjawisko społeczne i kulturowe - proces promocji lokalności, nowego wartościowania polskich "ojczyzn prywatnych" aż po ich upolitycznianie.

Spojrzenie na prasę w tej perspektywie poznawczej (20 lat przed przełomem i tyleż po nim) daje możliwość ewolucyjnego opisu zjawiska, uwyraźnienia jego oceny i wartościowania w obu epokach historyczno-społecznych. Podstawę opracowania stanowi - jak już wspomniałyśmy - kwerenda prasy ogólnopolskiej i lokalnej z wybranego okresu. Jest to dwudziestoletni czas PRL-u z jego polityką społeczną (dążącą do zacierania różnic regionalnych) i równie długi czas państwa demokratycznego, członka Unii Europejskiej.

Opracowanie wyników badań - sproblematyzowanie podejmowanych przez prasę zagadnień: stereotypy regionalne, język jako narzędzie budowania tożsamości lokalnej i odrębności kulturowej, próby kodyfikacji regionalnych odmian języka, tworzenie regionalnego języka pisanego (np. Kieleckie, Kurpie, Warmia, Śląsk, Wielkopolska), awans wyrazów i wyrażeń gwarowych i regionalnych, ich ewaluacja itp.

Językoznawcze badania świadomości językowej Polaków dotyczącej dialektów i gwar, w tym także tzw. języków miejskich nie mają tradycji zbyt długiej, nie są też bogate ilościowo. Początek takich badań łączyć należy z rozwojem socjolingwistyki jako metody opisu języka. Ciągle jeszcze perspektywa świadomości i tożsamości kulturowej jest domeną opisów socjologicznych, nie lingwistycznych. Ewolucyjne ujęcie proponowanego zagadnienia nie zostało dotychczas podjęte w polskich badaniach lingwistycznych.

- Do kogo adresowane są wyniki badań i kto może a nawet powinien z nich skorzystać?

- Materiałowo jest to dokumentacja ważnej i intensywnej zmiany kulturowej. Problemowo pokazuje rolę języka w kształtowaniu małej wspólnoty (małej ojczyzny, ojcowizny, małej Itaki, ojczyzny prywatnej), w kształtowaniu poczucia związku z miejscem urodzenia/ pochodzenia/wychowania, w budowaniu poczucia zakorzenienia i tożsamości. Skorzysta więc z tych materiałów i socjolog, i nauczyciel w ramach edukacyjnych ścieżek regionalnych, i dialektolog poszukujący nowych metodologicznych ujęć.