Jest sprawą najwyższej wagi dla pomyślnego rozwoju społeczeństwa i sprawnego funkcjonowania państwa, aby szkolnictwo wyższe kształciło światłych, odpowiedzialnych i kompetentnych obywateli do pełnienia różnorodnych ról społecznych. Powinnością państwa jest stwarzanie właściwych warunków do tego, aby szkolnictwo wyższe mogło odpowiedzialnio wypełniać swoją misję.

Zgromadzone dotychczas doświadczenie prowadzi do wniosku, że zachodzi potrzeba zreformowania obecnie funkcjonującego systemu szkolnictwa wyższego. Reforma ta powinna być ukierunkowana w pierwszym rzędzie na: zapewnienie młodzieży sprawiedliwego dostępu do edukacji, a wszystkim obywatelom szans kształcenia się przez całe życie, dostosowanie rodzaju i profilu kształcenia do oczekiwań kształcących się, oczekiwań społecznych i potrzeb gospodarki oraz umacnianie obecności Polski w europejskim i globalnym obszarze szkolnictwa wyższego i nauki. Realizacja tych celów wymaga rozstrzygnięcia wielu trudnych, powiązanych ze sobą kwestii, dotyczących w szczególności:

• zasad finansowania szkolnictwa wyższego przez państwo, uwzględniających przejrzyste reguły konkurencji między uczelniami, w powiązaniu z mechanizmami wyrównującymi szanse dostępu do edukacji,
• zakresu i rodzaju autonomii uczelni wyższych różnych typów,
• zasad zarządzania uczelniami,
• zasad wiązania kształcenia z badaniami naukowymi w uczelniach różnego typu,
• modelu kariery akademickiej/naukowej i polityki w zakresie zatrudniania kadry akademickiej,
• zakresu i zasad ustalania reguł kształcenia,
• zasad wprowadzania Krajowej Struktury Kwalifikacji,
• zakresu i rodzaju odpowiedzialności państwa za jakość kwalifikacji poświadczanych dyplomami ukończenia studiów wyższych,
• zasad udzielania pomocy materialnej studentom i doktorantom,
• charakteru i zakresu kompetencji instytucji reprezentujących środowisko akademickie i naukowe.

Niniejszy artykuł jest zbiorem propozycji Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego w odniesieniu do niektórych z wymienionych kwestii - do tych, które były przedmiotem analiz i dyskusji na posiedzeniach Rady.

Reguły kształcenia na studiach pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia

Edukacja na studiach pierwszego i drugiego stopnia odbywa się w ramach kierunków studiów lub makrokierunków studiów, zgodnie ze standardami kształcenia. Należy dążyć do ograniczenia liczby kierunków studiów i wprowadzenia szerszych obszarów kształcenia, między innymi poprzez promowanie kształcenia w ramach makrokierunków studiów oraz studiów międzykierunkowych, a także wprowadzić możliwość kształcenia w ramach specjalności, profili i programów nauczania ustalanych autonomicznie przez uczelnie, które spełniają określone wymagania. Standardy kształcenia - niedawno ustanowione - powinny obowiązywać przez okres co najmniej do opracowania i wdrożenia Krajowej Struktury Kwalifikacji. W przyszłości Krajowa Struktura Kwalifikacji dla studiów pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia powinna stanowić, wraz z innymi niezbędnymi regulacjami, podstawę organizowania kształcenia na poziomie wyższym. Należy rozważyć celowość ograniczenia uprawnienia do wydawania dyplomów państwowych do jednostek organizacyjnych uczelni, które gwarantują szczególnie wysoką jakość kształcenia.

Aktualnie można kształcić się na poziomie wyższym tylko będąc studentem. Powinno się dopuścić organizowanie zajęć na poziomie wyższym w różnych formach, poza formalnym systemem studiów, w sposób umożliwiający uzyskanie odpowiedniej liczby punktów ECTS, których gromadzenie mogłoby stanowić podstawę do zaliczenia części programu studiów pierwszego i drugiego stopnia, a także studiów podyplomowych.

Powinno się wprowadzić co najmniej dwa profile studiów pierwszego i drugiego stopnia: profil ogólny/akademicki i profil ukierunkowany zawodowo, przy czym powinno być rozwijane i promowane kształcenie interdyscyplinarne, z możliwością wyboru zajęć i własnej ścieżki edukacji. Profil studiów dla poszczególnych obszarów kształcenia powinien być definiowany przez uczelnie w ramach ich misji i strategii edukacyjnej.

Powinno się wprowadzić zróżnicowane wymagania kadrowe, uprawniające do prowadzenia kształcenia o różnym profilu. Poza studiami trzeciego stopnia, odpowiadającymi konkretnej dziedzinie lub dyscyplinie nauki lub sztuki, powinno się promować: środowiskowe studia doktoranckie - o charakterze otwartym również dla podmiotów pozauczelnianych oraz interdyscyplinarne studia doktoranckie. Powinno się wprowadzić rozwiązania systemowe i finansowe, wspomagające uczelnie w realizowaniu części procesu kształcenia w postaci praktyk na wszystkich stopniach studiów.

Akredytacja i ocena jakości kształcenia

Utworzony w 2002 roku system akredytacji, utożsamiany z działalnością Państwowej Komisji Akredytacyjnej, powinien być dostosowany do zakresu ingerencji państwa w kształcenie na poziomie wyższym oraz potrzeb związanych z wykorzystaniem wyników akredytacji do innych celów - na przykład rozdziału dotacji budżetowej czy przyznawania prawa do korzystania z ulg podatkowych. Zasady akredytacji powinny ewoluować wraz z procesem wdrażania Krajowej Struktury Kwalifikacji i opierać się na ocenie efektów kształcenia. Ocena jakości kształcenia powinna się odbywać w powiązaniu z oceną uczelnianych, wewnętrznych systemów zapewniania jakości kształcenia.

Systematyka nauki i edukacji

Obecne podziały obszaru wiedzy do celów naukowych i edukacyjnych są niespójne - nie sprzyjają pożądanej integracji. Celowe jest dokonanie pierwotnego podziału wiedzy, idąc za postulatami OECD, na sześć dziedzin nauki oraz sztukę: nauki humanistyczne, medyczne i nauki o zdrowiu, przyrodnicze, rolnicze, społeczne, techniczne oraz sztuka. Dalsze podziały powinny być uzależnione od celów, którym mają służyć. Nazwy dyscyplin naukowych oraz kierunków studiów powinny być adekwatne do odpowiadającego im zakresu wiedzy oraz harmonizować z nazwami stosowanymi w innych krajach. Podział wiedzy na wyżej wymienione dziedziny powinien obowiązywać przy akredytacji, a także systematyce badań naukowych oraz nadawania stopni o charakterze naukowym i zawodowym.

Nazewnictwo stopni i tytułów

Obowiązujące obecnie nazewnictwo stopni i tytułów powinno być zmienione. W szczególności postulowane wprowadzenie profili studiów powinno być odzwierciedlone w nazewnictwie. Proponuje się zastąpić określenie "tytuł" określeniem "stopień" w odniesieniu do studiów pierwszego i drugiego stopnia, a także zrezygnować z określenia "zawodowy" w odniesieniu do profilu kształcenia nie mającego takiego charakteru.

Proponuje się wprowadzenie następującego nazewnictwa:

• stopień licencjata, inżyniera lub magistra, uzupełniony (nieobligatoryjnie) nazwą dziedziny nauki (sztuki) lub nazwą kierunku (makrokierunku) studiów, względnie stopień o nazwie zwyczajowej związanej z przygotowaniem do wykonywania określonego zawodu (lekarza, lekarza-dentysty, itp.),
• stopień naukowy doktora/stopień doktora sztuki uzupełniony nazwą dziedziny oraz dyscypliny,
• stopień naukowy doktora habilitowanego/stopień doktora habilitowanego sztuki uzupełniony nazwą dziedziny oraz dyscypliny,
• tytuł naukowy profesora/stopień profesora sztuki uzupełniony nazwą dziedziny.

W ślad za tendencjami światowymi, istnieje potrzeba szerszej interpretacji pojęcia istotnych osiągnięć o charakterze twórczym, które mogą stanowić podstawę do nadania stopnia doktora i doktora habilitowanego oraz tytułu profesora. Za takie należy uznawać nie tylko osiągnięcia o charakterze naukowym (lub w dziedzinie sztuki), ale także osiągnięcia w różnych dziedzinach aplikacyjnych. Nadawane stopnie lub tytuły za osiągnięcia o tym charakterze powinny być odróżniane od stopni i tytułów związanych z osiągnięciami naukowymi lub w dziedzinie sztuki. Należy w tej kwestii skorzystać z rozwiązań stosowanych w krajach, które mają już pod tym względem wieloletnią tradycję.

Internacjonalizacja kształcenia

Tendencją ogólnoświatową jest organizowanie kształcenia na poziomie wyższym tak, aby możliwa była mobilność studentów i doktorantów oraz kadry akademickiej. Należy usunąć przeszkody formalne i zwyczajowe, które taką mobilność utrudniają. W szczególności należy: uprościć procedury nostryfikacji dyplomów oraz uznawania kwalifikacji (nie powinno się stosować procedury nostryfikacji w przypadku kontynuacji kształcenia oraz zatrudniania w sektorze szkolnictwa wyższego i nauki), promować uznawanie umiejętności i kwalifikacji zdobytych poza macierzystą uczelnią na wszystkich etapach kształcenia, promować oferty edukacyjne w językach obcych i stwarzać przyjazne warunki obcokrajowcom, którzy zdecydują się na studia w Polsce.

Kadra akademicka

Kształcenie kadry oraz polityka zatrudniania i wynagradzania mają podstawowe znaczenie dla przyszłości szkolnictwa wyższego w Polsce. Ukształtowany przez lata model kariery akademickiej/naukowej wiedzie przez stopnie naukowe doktora i doktora habilitowanego oraz tytuł naukowy profesora. Od modelu tego odchodzi się w wielu krajach. Celowe jest zatem rozważenie możliwości otwarcia równoległej ścieżki awansu poprzez:

• stopień naukowy doktora,
• doświadczenie zawodowe (obowiązkowy staż podoktorski w innym ośrodku akademickim lub badawczym),
• konkurs,
• co najmniej dwie oceny kwalifikacyjne,
• uzyskanie prawa do wykładania (veniam legendi),
• stanowisko profesora nadzwyczajnego,
• stanowisko profesora zwyczajnego (po ocenie całokształtu dorobku twórczego i edukacyjnego).

Ta nowa ścieżka awansu powinna być dostępna dla wszystkich, a szczególnie osób podejmujących się kształcenia zawodowego na poziomie wyższym. Na tych zasadach mogliby być zatrudniani obcokrajowcy, chcący podjąć pracę w polskim szkolnictwie wyższym. Stworzenie nowej ścieżki awansu akademickiego/naukowego wymagałoby zmian w zakresie uprawnień naukowych. Wydaje się, że najprostszym rozwiązaniem byłoby przyznanie uprawnień wynikających z posiadania stopnia doktora habilitowanego osobom, które uzyskały veniam legendi. Ponadto, można by przyznawać prawo do opiekowania się doktorantami osobom, które zyskały pozytywne opinie w pierwszej ocenie kwalifikacyjnej.

Polityka zatrudniania i wynagradzania w uczelniach

Polityka zatrudniania powinna być pochodną misji i strategii rozwoju uczelni, a w szczególności jej statusu, profilu kształcenia oraz zadań badawczych i rozwojowych. Finansowanie z budżetu państwa powinno mieć charakter zadaniowy, z podziałem na zadania statutowe (podstawowe) oraz na zadania zamawiane przez państwo i zlecane na drodze procedury konkursowej. Regulacje państwowe dotyczące zasad zatrudniania i wynagradzania powinny dotyczyć tylko tej części zadań uczelni, które są finansowane z budżetu państwa. Należy wprowadzić zasady umożliwiające elastyczną wymienność obciążenia pracownika zadaniami dydaktycznymi na obciążenia związane z zadaniami badawczymi i odwrotnie. Powinna zostać stworzona możliwość przechodzenia w stan spoczynku osobom zatrudnionym na stanowisku profesora nadzwyczajnego i profesora zwyczajnego po osiągnięciu wieku emerytalnego.

Studenci i doktoranci

System stypendialny powinien być nastawiony wyłącznie na wyrównywanie szans dostępu do edukacji. Środki na ten system powinny pochodzić z budżetu państwa oraz - w większym niż dotychczas stopniu - ze źródeł pozabudżetowych. Aby zwiększyć środki pozabudżetowe należy wprowadzić odpowiednie ulgi podatkowe dla podmiotów udzielających stypendia. Trzeba istotnie zwiększyć skuteczność systemu kredytów dla studentów i doktorantów, ułatwić ich poręczenia oraz uczynić go spójnym z systemem stypendialnym. Spłata kredytu powinna być zawieszona na czas studiów doktoranckich. Ukończenie studiów lub uzyskanie stopnia doktora w regulaminowym terminie powinno być premiowane umorzeniem części kredytu. Należy uporządkować regulacje prawne dotyczące systemu studiów doktoranckich oraz statusu doktorantów w uczelniach i jednostkach naukowych. Powinno się wprowadzić oddzielny strumień zasilania z budżetu państwa funduszu stypendiów doktoranckich.

Finansowanie szkolnictwa wyższego i nauki

Należy przyjąć państwową, dalekosiężną strategię zasad oraz poziomu finansowania szkolnictwa wyższego i nauki z budżetu państwa. Poziom ten powinien być określony w relacji do PKB, z uwzględnieniem zobowiązań Polski, wynikających między innymi ze Strategii Lizbońskiej. Zgodnie z tymi zobowiązaniami, całkowite nakłady ze środków budżetowych i pozabudżetowych powinny osiągnąć 3% PKB na sferę badawczo-rozwojową oraz 2% PKB na szkolnictwo wyższe. Finansowanie szkolnictwa wyższego z budżetu państwa powinno wzrosnąć z poziomu 0,88% PKB w 2008 roku do co najmniej 1,5% PKB w ciągu 6 lat. Strumień finansowy pochodzący ze współodpłatności za kształcenie na poziomie wyższym powinien kształtować się na poziomie 1/3 dotacji budżetowej. Finansowanie sfery badawczo-rozwojowej z budżetu państwa powinno wzrosnąć z poziomu 0,33% PKB w 2008 roku do co najmniej 1,0% PKB w ciągu 6 lat. Pozabudżetowe finansowanie sfery badawczo-rozwojowej powinno kształtować się na poziomie dwukrotnej dotacji budżetowej.

Należy stworzyć mechanizmy umożliwiające osobom kształcącym się na studiach wyższych dokonywanie odpisów od podatku dochodowego od osób fizycznych, w przypadku ponoszenia opłat za kształcenie. Z ulg podatkowych powinni móc korzystać rodzice (lub opiekunowie) kształcących się do wieku 26 lat. Systemem ulg podatkowych na kształcenie powinni być objęci wszyscy obywatele korzystający z kształcenia podyplomowego lub ustawicznego. Należy stworzyć warunki do przyjmowania przez uczelnie darowizn na cele edukacyjne lub naukowe od osób fizycznych i instytucji (uproszczenie procedur, zerowa stawka podatku). Należy stworzyć rozwiązania zachęcające instytucje gospodarcze i społeczne do inwestowania w rozwój nauki i szkolnictwa wyższego między innymi poprzez stworzenie odpowiednich mechanizmów podatkowych. Należy zwiększyć poziom finansowania z budżetu państwa zadań o strategicznym znaczeniu, realizowanych przez jednostki organizacyjne uczelni i instytutów badawczych. Należy wprowadzić mechanizmy finansowania określonych zadań edukacyjnych na zasadach otwartych konkursów.

Zarządzanie uczelniami

Należy wprowadzić mechanizmy prawno-regulacyjne stymulujące i premiujące sprawne zarządzanie uczelniami w sferze edukacyjnej i badawczej, uwzględniające rynkowe zasady gospodarowania zasobami finansowymi, kadrowymi, lokalowymi i sprzętowymi.

Instytucje szkolnictwa wyższego i nauki

Powinno się wzmacniać rolę w pełni obieralnych i reprezentatywnych instytucji szkolnictwa wyższego i nauki, pełniących rolę partnera społecznego tych sektorów względem władz publicznych, współdziałających z organami władzy publicznej, współuczestniczących w kreowaniu polityki państwa i dbających o wysoki poziom regulacji prawnych. Należy doprowadzić do jednoznacznego, ustawowego podziału kompetencji i obszarów działania tych instytucji.

Autonomia akademicka

Zakres wolności akademickich i autonomii instytucji akademickich powinny być jednoznacznie wyrażone ustawowo oraz poprzez politykę edukacyjną i naukową państwa. Zakres autonomii różnych typów uczelni powinien być zróżnicowany i uzależniony od rozwiązań przyjętych w zakresie: mechanizmów finansowania budżetowego i pozabudżetowego, zakresu ingerencji państwa w funkcjonowanie uczelni, zakresu ingerencji państwa w proces kształcenia (ustanawiania reguł kształcenia, akredytacji, wydawania dyplomów).

Nowelizacja regulacji prawnych

Niezbędna jest niezwłoczna nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, usuwająca ewidentne błędy oraz wprowadzająca niezbędne uzupełnienia dotyczące między innymi: wdrożenia Krajowej Struktury Kwalifikacji, kształcenia na poziomie wyższym poza systemem regularnych studiów i studiów podyplomowych, uporządkowania regulacji dotyczących studiów trzeciego stopnia (doktoranckich), uporządkowania regulacji dotyczących spraw studenckich i doktoranckich oraz instytucji reprezentujących studentów i doktorantów.

Pożądana jest kolejna, głębsza nowelizacja wyżej wymienionych i innych ustaw po osiągnięciu konsensu między innymi w następujących kwestiach:

• strumieni finansowania szkolnictwa wyższego i nauki,
• zasad podziału dotacji budżetowej na szkolnictwo wyższe i naukę,
• systemów stypendialnych i kredytowych dla studentów i doktorantów,
• modelu kariery akademickiej i naukowej,
• zasad zatrudniania i wynagradzania pracowników uczelni,
• zakresu ingerencji państwa w ustalanie reguł kształcenia,
• zakresu ingerencji państwa w proces kształcenia, ocenę jakości kształcenia oraz wydawane dyplomy,
• zasad zarządzania uczelniami,
• powiązania kształcenia na poziomie wyższym ze sferą badawczo-rozwojową,
• zasad współpracy uczelni z otoczeniem.

OPRACOWANO NA PODSTAWIE
ZAŁĄCZNIKA DO UCHWAŁY NR 270/2008
RADY GŁÓWNEJ SZKOLNICTWA WYŻSZEGO

W kolejnym numerze ukaże się artykuł JM Rektora UŚ prof. zw. dr. hab. Janusza Janeczka poświęcony spotkaniu prezesa Rady Ministrów Donalda Tuska z kierownictwem MNiSW oraz przedstawicielami środowiska naukowego, które miało miejsce 16 kwietnia w Sali Kolumnowej Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Podczas spotkania zostały przedstawione wyniki prac Zespołu ds. Opracowania Założeń Reformy Systemu Nauki oraz Reformy Systemu Szkolnictwa Wyższego.