Od listopada 2021 do końca października 2023 roku w Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego realizowano projekt mający na celu ochronę i zabezpieczenie księgozbioru Żuławskich. Wykonanie tego zadania było możliwe dzięki środkom otrzymanym w trybie konkursowym z Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki”.

Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego prowadzi szeroką i wielopłaszczyznową działalność. Koncentruje się na zaspokajaniu potrzeb studentów, pracowników nauki oraz mieszkańców regionu, zapewniając dostęp do materiałów bibliotecznych oraz informacji naukowej. Użytkowanie książek oraz procesy związane m.in. z kwaszeniem papieru wskazują również kolejne kierunki kompleksowych działań biblioteki zmierzających do planowej ochrony i zabezpieczenia posiadanego księgozbioru. Zrealizowany w ostatnich dwóch latach projekt jest wyrazem troski biblioteki o ochronę i zabezpieczenie posiadanego księgozbioru.

Kilka lat wcześniej zrealizowano projekt pt. „Konserwacja, digitalizacja i upowszechnianie unikatowych zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego”. Tym razem działania skupiły się na bibliofilskim księgozbiorze Zofii i Zygmunta Żuławskich, który jest przepięknym przykładem prywatnej kolekcji zgromadzonej w I połowie XX wieku. Księgozbiór stanowi niezwykłe świadectwo epoki, w której żyli jego właściciele, odzwierciedla ich zainteresowania i kontakty towarzyskie, odsłania fragmenty biografii właścicieli. Zygmunt Żuławski (1880–1949) był politykiem i publicystą, posłem na Sejm II RP, do Krajowej Rady Narodowej i na Sejm Ustawodawczy w latach powojennych. Zygmunt był bratem pisarza Jerzego Żuławskiego znanego m.in. z powieści Na srebrnym globie. Zygmunt, zwłaszcza w młodości, często przebywał w towarzystwie przyjaciół brata, wśród których byli m.in. Stanisław Przybyszewski, Kazimierza Przerwa-Tetmajer, Lucjan Rydel i Jana Kasprowicz. Rodzinny dom Zofii Żuławskiej (z domu Richter) często bywał miejscem spotkań przedstawicieli pokolenia Młodej Polski, literatów i malarzy. Żuławscy prowadzili bogate życie towarzyskie, aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym, byli także miłośnikami literatury. Zgromadzili bogaty zbiór książek, starannie dobierając egzemplarze. Wiele tytułów to pierwodruki oraz edycje opublikowane za życia ich twórców, wydawnictwa rzadkie, bibliofilskie, egzemplarze z dedykacjami, znakami proweniencyjnymi (m.in. Teofila Fukiera). Doborowi książek towarzyszyła troska o zachowanie dziedzictwa narodowego. Walory artystyczne i estetyczne znacznej części księgozbioru podnoszą zabytkowe oprawy książkowe. Przeważają oprawy w półskórek, ale zdarzają się oprawy w pełnej skórze lub pergaminie. Większość książek zawiera barwne marmurkowe wyklejki. Bardzo wartościową częścią księgozbioru są woluminy oprawione w pracowni cenionego krakowskiego introligatora Roberta Jahody.

W 1977 roku księgozbiór został zakupiony przez Bibliotekę Uniwersytetu Śląskiego. Całość to niemal 1700 woluminów, 176 to stare druki, a główna część księgozbioru to książki XIX-wieczne oraz z I połowy wieku XX. Działania projektowe skoncentrowane były właśnie na tej części, składającej się z tomów wydawanych na tzw. kwaśnym papierze ulegającym kwasowej degradacji, a jedyną obecnie dostępną metodą umożliwiającą powstrzymanie tego procesu jest odkwaszenie. W skład tej części księgozbioru Żuławskich wchodzą przede wszystkim polonika, dzieła ważne dla literatury, historii i kultury polskiej. Liczne są pierwsze wydania (m.in. dzieł Mickiewicza, Słowackiego, Sienkiewicza), edycje bibliofilskie.

Projekt polegał na kompleksowym zabezpieczeniu niemal 1500 woluminów z lat 1801–1950 z księgozbioru Żuławskich zagrożonych kwasową degradacją. W pierwszym rzędzie każdy wolumin poddano ocenie stanu zachowania w oparciu o przygotowaną w tym celu ankietę uwzględniającą krótką charakterystykę techniki wykonania obiektu oraz część obejmującą zniszczenia poszczególnych elementów książki. Na tej podstawie podejmowano dalsze kroki. Ponadto przeprowadzono pomiary pH książek z zastosowaniem elementów metody stanfodzkiej w celu statystycznej oceny stanu zachowania. Niemal 90% woluminów odkwaszono, zdecydowaną większość metodą masową (Bookkeeper) w Klinice Papieru działającej przy Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, a niewielką część odkwaszono ręcznie.

Oczywiście przeprowadzono również szereg prozaicznych i niezbędnych prac, takich jak odkurzanie, oczyszczanie, ewidencjonowanie pod kątem kolejnych prac, pakowanie, transportowanie do specjalistycznych pracowni. Około 80% woluminów księgozbioru Żuławskich zostało umieszczonych w obwolutach ochronnych z papieru bezkwasowego.

Wśród 25 woluminów, które poddano pracom renowatorskim i konserwatorskim, znalazły się m.in. Pastorałki Tytusa Czyżewskiego w pergaminowej oprawie, Na skalnem Podhalu Kazimierz Tetmajera z 1914 (edycja jubileuszowa), dzieła Jerzego Żuławskiego w półskórkowych oprawach z pięknymi marmurkowymi wyklejkami. Wszystkie woluminy są w oprawach wykonanych w pracowni Roberta Jahody. Pracom renowatorskim poddano również wszystkie części pierwszej (niezwykle skromnej) edycji Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza z roku 1884. Obiekty przeznaczone do prac renowatorskich znajdowały się w różnym stanie zachowania. Większość uszkodzeń dotyczyła opraw. Skórzane grzbiety i narożniki ze względu na przesuszenie lub nieprawidłowe użytkowanie były uszkodzone mechanicznie. Część książek miała obluzowane szycie, oderwane okładki i uszkodzone wyklejki. Karty miały różnego rodzaju zaplamienia, ślady zalania oraz dawnych reperacji. Celem prac renowatorskich i konserwatorskich było zahamowanie postępującej degradacji woluminów oraz przywrócenie im walorów estetycznych i umożliwienie bezpiecznego (choć ograniczonego) użytkowania.

Dwa spośród dwudziestu pięciu woluminów wymagały przeoprawienia i zaopatrzenia w nowe skórzane oprawy organiczne. Mowa tu o pierwszej edycji Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, wydanej w dwóch tomach w roku 1834 w Paryżu przez Aleksandra Jełowieckiego. Oba tomy wymagały pilnej interwencji konserwatorskiej oraz wymiany wtórnych i wadliwych opraw z początku lat 90. XX wieku.

Podjęte działania kładły duży nacisk na zachowanie oryginalnej substancji druków i opraw oraz przywrócenie im właściwości użytkowych. Na wszystkich etapach realizacji projektu kolejne kroki konsultowano z dr Katarzyną Kwaśniewicz z Archiwum Państwowego w Katowicach, która z zaangażowaniem dzieliła się swoją wiedzą i doświadczeniem. Koncepcja projektu została tak pomyślana, aby połączyć doświadczenie i potencjał pracowników biblioteki współpracujących z fachowcami z zakresu zabezpieczania zbiorów i konserwacji z działaniami prowadzonymi poza biblioteką w wyspecjalizowanych pracowniach.

Ochrona i zachowanie cennego dziedzictwa kulturowego otwiera możliwości udostępniania bezpiecznego dla księgozbioru, rozpoznania księgozbioru, prowadzenia prac naukowo- badawczych, prezentacji, a w razie potrzeby umożliwia digitalizację ksiąg i opraw (obecnie obserwuje się rosnące zainteresowanie badaczy zabytkowymi oprawami).

Całkowity zaplanowany koszt zadania wynosił 197 728,00 zł, a wartość dofinansowania Ministerstwa Edukacji i Nauki – 174 004,00 zł.