Zagadnienia związane ze zmianami klimatu należą z pewnością do najistotniejszych i najbardziej palących wyzwań XXI wieku. Odczuwamy ciężar alarmistycznych raportów dotyczących zagrożenia środowiska przygotowywanych przez poważne instytucje naukowe, takie jak Międzyrządowa Platforma ds. Różnorodności Biologicznej i Funkcji Ekosystemu (IPBES) czy Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu (IPCC) przy ONZ.

Strona WWW projektu

Niedawny dokument IPCC z 2019 roku przywołuje metaforę świata w znanych nam ramach jako zamykającego się koła („We are facing a closing circle”). Impas energetyczny, brak wody, zatapianie wysp, zmiany pór roku, topnienie lodowców, klęski upraw, wymieranie gatunków, ogrzanie planety stawiają pod znakiem zapytania przetrwanie nie tylko gatunku homo sapiens, ale i wszystkich istot. Nie dziwi zatem wzrost zainteresowania tematem zdewastowanej działalnością człowieka Ziemi i włączanie go do rozważań chyba wszystkich dyscyplin naukowych, zarówno w naukach medycznych, ścisłych, przyrodniczych, jak i ekonomicznych, prawnych czy społecznych. Również nauki humanistyczne mają w tym obszarze do odegrania istotną rolę, choć naszym zdaniem ciągle zbyt słabo zauważalną, jako istotnego elementu systemu naprawczego wobec czekającego nas „impasu klimatycznego”.

W erze „ludzkich zmian klimatu” trzeba na nowo zdefiniować wiele istotnych założeń dotyczących najnowszej historii i nieaktualnych podziałów na naturę i świat poza naturą, które powodują szkodliwe wyobrażenia na temat środowiska. Zdaniem wielu humanistów środowiskowych trzeba wprowadzić nowy język i nowe sposoby opowiadania o katastrofie ekologicznej, w której niemal wszystko zależy już od człowieka, oraz inną optykę czytania kultury.

Jest to jedno z zadań Interdyscyplinarnego Centrum Badań nad Edukacją Humanistyczną (ICBEH) kierowanego przez prof. Bernadetę Niesporek-Szamburską. ICBEH zainicjowało działalność 3 lutego 2020 roku i zgodnie z misją Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach wypełnia zadania związane z prowadzeniem badań naukowych i tworzeniem nowych form opisu świata oraz poszukiwaniem praw i prawidłowości nim rządzących. W te idee wpisuje się formuła opracowanego przez Centrum projektu „Edukacja humanistyczna V4 dla klimatu. Rozpoznania – dobre praktyki – rekomendacje” (ang. „The V4 Humanities Education for the Climate. Diagnoses – Best Practices – Recommendations” [HEC]) realizowanego od 1 października 2020 roku w ramach Funduszy Wyszehradzkich. Geograficzny zasięg projektu obejmuje kraje V4, gdyż problem zmian klimatu i ich konsekwencje są kwestią ponadgraniczną. Zagranicznymi partnerami są: Ogólnokrajowa Szkoła Polska na Węgrzech, Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu, Uniwersytet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy oraz Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie.

Przesłankami dla naszego projektu stały się nie tylko diagnozy klimatologów o globalnym zagrożeniu Ziemi katastrofą ekologiczną, ale również apele państw i organizacji międzynarodowych, by wszyscy wzięli odpowiedzialność za utrzymanie błękitnej planety i jej mieszkańców przy życiu. Niewątpliwie ważna jest również udokumentowana badaniami wysoka świadomość młodzieży na temat stanu klimatycznego Ziemi i zagrożeń dla planety. Ta wiedza jest jednak często powierzchowna i uproszczona, a ludzka pycha i nieograniczone jeszcze ciągle życie skłaniają ku starym nawykom. Przezwyciężenie ich jest największym wyzwaniem stawianym przed ludzkością.

Uczestnicy projektu przyjmują w kwestii klimatu perspektywę humanistyczną. Naukowe podstawy działań zespołu ICBEH stanowią: humanistyka środowiskowa, która uzasadnia sens kulturowych badań nad klimatem i wyznacza sposoby ich prowadzenia, oraz dydaktyka środowiskowa, która tworzy efektywne narzędzia na potrzeby nowoczesnej i innowacyjnej edukacji klimatycznej. Jej rolą jest wyposażenie ucznia i studenta oraz nauczyciela w przekazywaną w tekstach kultury teoretyczną i praktyczną wiedzę o stanie planety oraz wpływie człowieka na kondycję Ziemi. Ma ona też wskazywać konsekwencje zmian klimatu dla człowieka i planety.

Celem projektu jest wypracowanie w krajach V4 fundamentów wielostronnej, nowoczesnej edukacji humanistycznej w poczuciu odpowiedzialności za teraźniejszość oraz przyszłość klimatyczną planety. W projekcie HEC biorą udział przedstawiciele nauk humanistycznych, a także praktycy: nauczyciele oraz edukatorzy z różnych instytucji i szczebli nauczania krajów V4. Takie synergiczne spotkanie uczonych i praktyków pozwala na wielostronny, wieloaspektowy oraz zintegrowany ogląd zagadnienia, dając gwarancję skuteczności prowadzonych prac.

Projekt zainicjowało seminarium, które odbyło się 16 października z udziałem członków Centrum oraz zagranicznych partnerów projektu

Z pewnością warto docenić innowacyjność projektu polegającą na skierowaniu uwagi na humanistyczny wymiar klimatu wyrażany w różnorodnych tekstach kultury. Istotnym zadaniem jest również zorientowanie projektu na systematyczną, wieloaspektową i merytoryczną edukację humanistyczną odpowiadającą potrzebom współczesności, mierzącej się ze zmianami klimatycznymi. Przed zespołem badaczy stoi więc wypracowanie koncepcji edukacji proklimatycznej, łączącej wiedzę z kilku humanistycznych dyscyplin naukowych, przyjaznej studentom i uczniom, odpowiadającej specyfice doświadczeń życiowych młodych ludzi oraz dającej szansę na stworzenie nowych norm zachowań z uwzględnieniem szacunku i odpowiedzialności za Ziemię oraz solidarności z jej wszystkimi istotami.

Zadania projektu znalazły odbicie w jego strukturze, która składa się z dwóch komplementarnych partii: diagnozy stanu obecnego (rozpoznania) i projektowania instytucjonalnych, merytorycznych i dydaktycznych form działania (dobre praktyki, rekomendacje). Tym samym do najpilniejszych zadań zespołu należy zbadanie miejsca i zakresu wiedzy o klimacie w programach studiów humanistycznych i szkół, dokonanie ich analizy i interpretacji, postawienie diagnozy o obecnej ofercie merytorycznej oraz analiza kompetencji przyszłych nauczycieli. Zespół zaprojektuje ponadto rekomendacje dla programu humanistycznej wiedzy o kryzysie klimatycznym, programu rozumianego jako przedmiot ogólnouniwersytecki i interdyscyplinarny, stworzy zestaw form i metod nauczania, w tym edukacji online, której znaczenie uwypukliła pandemia COVID-19, utworzy korpus tekstów naukowych, literackich oraz innych zawierających obraz świata w kryzysie klimatycznym. Zorganizowane zostaną także konferencje, seminaria, wykłady oraz webinaria związane z zagadnieniami edukacji proklimatycznej. Wyniki badań i rozwiązań praktycznych zostaną opublikowane jako monografie, artykuły i teksty multimedialne, które umieszczone będą na platformie internetowej poświęconej humanistycznej edukacji dla klimatu.

Projekt „Edukacja humanistyczna V4 dla klimatu. Rozpoznania – dobre praktyki – rekomendacje” będzie realizowany do 2023 roku. Projekt zainicjowało seminarium, które odbyło się 16 października z udziałem członków naszego Centrum oraz zagranicznych partnerów projektu. Omawiano harmonogram zadań oraz działania naukowe przewidziane do realizacji na pierwszym etapie projektu.

Potrzeba wdrażania takiej koncepcji edukacji humanistyki środowiskowej, jaka została wpisana w projekt HEC realizowany przez Interdyscyplinarne Centrum Badań nad Edukacją Humanistyczną, pokazuje zmiany zachodzące w refleksji na temat miejsca i roli kształcenia humanistycznego. Okazuje się bowiem, że same nauki przyrodnicze już nie wystarczają, a my musimy dokonać ekologicznej korekty naszych wartości, pojęć, dyskursów i stworzyć nowe opisy, metafory czy kategorie. Stoi więc przed nami trudne zadanie – przemyślenia na nowo relacji między człowiekiem i środowiskiem oraz wyrzucenia nieaktualnych już dualizmów, jak natura i kultura czy pozaludzkie i ludzkie. A to wszystko po to, by budować świat oparty na fundamentach odpowiedzialności, solidarności czy harmonii biowspólnoty, w trosce o stabilną przyszłość wszystkich istot i Ziemi, naszego jedynego domu. Mamy nadzieję, że w tym zadaniu wesprze nas interdyscyplinarna refleksja nad humanistyką środowiskową, refleksja prowadząca nie tylko do wypracowania konkretnych uniwersyteckich i szkolnych praktyk, ale przygotowująca grunt do aplikacji nowoczesnej edukacji humanistycznej, szytej na miarę ekologicznych wyzwań.