Kiedy 28 marca 1515 roku w Gotarrendura niedaleko Ávili w Kastylii przyszła na świat Teresa Sanchez de Capeda y Ahumada, córka Alonsa Sancheza de Cepedy i Beatriz de Ahumada y Cuevas, nikt nie spodziewał się, że nowo narodzona dziewczynka stanie się jedną z najważniejszych postaci Hiszpanii złotego wieku. Świętując 500-lecie jej narodzin, warto zastanowić się nad fenomenem tej kobiety. Kim była? Co sprawiło, że współcześni uważali ją za osobę wyjątkową, a potomni wynieśli na ołtarze, nadali przydomek wielka i zapisali złotymi zgłoskami w podręcznikach literatury? Powodów jest kilka.

Kopia autentycznego portretu namalowanego w 1576 roku, przedstawiającego Teresę w wieku 61 lat

Mistyczka

Teresa pochodziła ze szlacheckiego rodu, choć nie należała do arystokracji Ávili. Jej dziadek, Juan Sanchez de Toledo, był Żydem, który w 1485 roku przeszedł na chrześcijaństwo. Ojciec Teresy kupił tytuł szlachecki i skutecznie zasymilował się ze społecznością Ávili, zaś matka świętej – Beatriz – szlachcianka z Valladolid, była jego drugą żoną. W autobiografii Księga życia Teresa opisuje, że była dzieckiem żywym, skorym do zabaw i bardzo upartym. Pobożna i zafascynowana przykładem świętych, uwielbiała rycerskie powieści pełne niewiarygodnych przygód. Mając siedem lat, wraz z bratem uciekła z domu, aby przedrzeć się na tereny zajmowane przez Maurów i zginąć z ich rąk jako męczennica. Na szczęście dla niej na trakcie wiodącym z miasta natknęli się na wuja, który odprowadził niesforne dzieci z powrotem do domu.

Powołanie zakonne Teresy pojawiło się być może pod wpływem augustianek, u których wychowywała się po śmierci matki. Podjąwszy decyzję wstąpienia do zakonu, Teresa zrealizowała ją wbrew woli ojca i od 1536 roku przebywała w karmelitańskim klasztorze pod wezwaniem Wcielenia w rodzinnym mieście. Tam też zaczęła doświadczać tajemniczych chorób (w czasie jednej z nich uznano ją już za zmarłą i chciano pogrzebać, lecz została cudownie uzdrowiona za wstawiennictwem św. Józefa) oraz głębokich i intensywnych przeżyć duchowych. W czasie Wielkanocy roku 1557 miały miejsce duchowe zaślubiny Teresy z Jezusem-Oblubieńcem. Nieco później wydarzyła się słynna ekstaza, podczas której anioł przebił jej serce złotą strzałą.

Mistyczne doznania Teresy stały się podstawą jej „podręczników” życia duchowego. Napisane żywym i pięknym językiem, należą do klasyki literatury mistycznej. Teresa używa metafor, aby pokazać drogę zjednoczenia z Bogiem. Jedną z nich jest zamek o wielu komnatach (Twierdza wewnętrzna), przez które przechodzi dusza, dążąc do spotkania z Jezusem-Oblubieńcem. Inną jest metafora nawadniania ogrodu, która pokazuje różne stopnie modlitwy – od prostej modlitwy myślnej, aż po całkowite oddanie się Bogu w ekstazie.

Życie duchowe według Teresy to swobodne obcowanie duszy z Jezusem ukrytym w jej wnętrzu. Aby mogła osiągnąć ten stan, nic nie może rozpraszać mniszki – ważna jest więc samotność oraz modlitwa indywidualna. Warto w niej rozważać człowieczeństwo Jezusa, będące najwyższym wyrazem miłości Boga do człowieka. W swojej mistyce Teresa dąży do maksymalnej prostoty. Celem jest miłość, która staje się miarą prawdziwej pobożności. Każdy najdrobniejszy czyn podporządkowany miłości wart jest więcej niż wyrzeczenia i umartwienia.

Reformatorka

W powszechnym mniemaniu Teresa postrzegana jest przede wszystkim jako reformatorka zakonu karmelitańskiego. Warto jednak pamiętać, że źródła zmian leżą w samej Świętej – są owocem jej duchowych poszukiwań i intuicji. Klasztor Wcielenia, w którym Teresa rozpoczynała swoje życie zakonne, szybko przestał jej wystarczać. Był to duży klasztor założony jako wspólnota pobożnych niewiast (beatek). Nie obowiązywała w nim ścisła klauzura. Na porządku dziennym były zarówno „odwiedziny” arystokratek, jak i to, że zamożne siostry żyły w apartamentach i utrzymywały służbę. Złagodzona reguła Karmelu dopuszczała takie rozwiązania, dla Teresy jednak było to miejsce, w którym jeszcze trudniej walczyć o swoje powołanie niż w świecie.

Reforma była w swojej istocie wyjątkowo prosta. Klasztor powinien być niewielki – kilkanaście sióstr, które składają uroczyste śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa oraz zachowują klauzurę. Do ich zadań należy przede wszystkim modlitwa (zarówno w chórze, jak i indywidualna) oraz praca, która wraz z jałmużną służy utrzymaniu sióstr. Nadrzędną zasadą jest prostota i ubóstwo. Wszystkie zakonnice są równe, wykonują te same prace. Nie przyjmują odwiedzin, prowadzą życie prawdziwie pustelnicze. Mają być doskonałe w modlitwie i miłości, bo to miłość jest miarą wszystkich rzeczy.

Pomnik św. Teresy w Ávili (Hiszpania)

Pierwsza fundacja Teresy powstała w 1562 roku. Kilka mniszek z jej otoczenia z poparciem św. Piotra z Alkantary założyło w Ávili pierwszy klasztor pierwotnej reguły karmelitańskiej pw. św. Józefa. Teresa przeniosła się do niego pół roku później. Ubogi i pobożny styl życia sióstr szybko zjednał im sympatię ludności. W roku 1567 Teresa uzyskała pozwolenie generała zakonu karmelitów o. Rubeo Rossiego na fundację dalszych klasztorów żeńskich oraz dwóch klasztorów męskich. I tak w latach 1562–1575 powstały klasztory w Medina del Campo, Malagón, Valladolid, Toledo, Pastranie, Salamace, Alba de Tormes, Segovii, Beas de Segura i Sewilii oraz męski klasztor w Duruelo. Teresa sama doglądała swoich fundacji: jeździła po Hiszpanii, konsultowała plany, ustanawiała przeorysze. Zmarła 4 października 1582 roku w Burgos de Alba de Tormes. Tam też ją pochowano, później jednak zwłoki przetransportowano do Ávili (oraz podzielono na relikwie).

Do najważniejszych współpracowników świętej należy zaliczyć św. Jana od Krzyża (także mistyka, autora m.in. Drogi na Górę Karmel i Żywego płomienia miłości) oraz o. Hieronima Gracjána – pierwszego prowincjała zakonu. Rozszerzająca się reforma miała także swoich wrogów. Teresa stawała przed trybunałem inkwizycyjnym, jej współpracownicy byli więzieni przez przedstawicieli starszej części zakonu (tzw. karmelitów „trzewiczkowych”). Sytuacja uspokoiła się dopiero, gdy w 1581 roku utworzono z karmelitów bosych odrębną prowincję zakonną.

Terezjańska reforma Karmelu była odwołaniem do założeń pierwotnych (reguła innocencjańska). Klasztor łączył w sobie rys eremicki (samotność, milczenie, klauzura), kontemplacyjny (modlitwa myślna) oraz wspólnotowy (praca fizyczna, rekreacja, modlitwa wspólna). Do tradycyjnego, wzorowanego na Ojcach Pustyni modelu życia doszedł element modlitwy i cierpienia za innych.

Pisarka

Literacki talent Teresy ujawnił się, gdy na prośbę spowiednika zaczęła spisywać swoje doświadczenia. Autobiograficzna Księga życia, wzorowana na Wyznaniach św. Augustyna, jest pierwszą hiszpańską autobiografią o walorach literackich. Do najważniejszych dzieł Teresy należą także: inspirowana Trzecim duchowym alfabetem Franscisca de Osuna Twierdza wewnętrzna i Droga doskonałości – będące podręcznikami życia duchowego, Księga fundacji, w której Teresa opisuje historię zakładania kolejnych klasztorów karmelitanek bosych oraz Medytacja nad Pieśnią nad pieśniami. Do naszych czasów zachowały się także 342 Listy świętej, 87 fragmentów różnorodnych zapisków, wiersze oraz dwa pomniejsze dzieła – Podniety miłości Bożej oraz Wołanie duszy do Boga.

Pisma Teresy przeznaczone były głównie dla sióstr i miały dwa cele – służyć pomocą w praktykowaniu modlitwy myślnej oraz być świadkiem reformy. Dzieła, choć zanurzone są w kontekście Hiszpanii złotego wieku i nawiązują do ówczesnej literatury, przetrwały próbę czasu. Dobry styl, żywy język, barwne metafory sprawiają, że dzieła Teresy od Jezusa zaliczane są do klasyki literatury hiszpańskiej, a ona sama – do najważniejszych pisarzy tego kraju.

Pomimo 500 lat, zamiany warunków i kontekstu kulturowego, Teresa pozostaje jedną z najciekawszych postaci zarówno w historii Kościoła, jak i Europy. Na czym polega jej fenomen? Na pierwszy plan wysuwa się osobowość mniszki – wyjątkowa, o zadziwiająco współczesnych cechach. Teresa jawi się jako kobieta silna, pewna siebie i charyzmatyczna, i to w czasach, gdy słaba płeć nie miała wielkich możliwości prawnych ani społecznych. Uwagę zwraca również indywidualizm i wyczulenie na problem różnic społecznych – przyszła święta nie waha się iść pod prąd w swoim dążeniu do życia kontemplacyjnego, jej klasztory mają być społecznościami prawdziwie ewangelicznymi, w których wszystkie siostry tworzą jedną wspólnotę. Pod względem duchowym niezwykła jest próba harmonijnego pogodzenia życia wspólnego i prawa każdej mniszki do własnej drogi duchowej. Pustynia, która zainspirowała Teresę i popchnęła ją do poszukiwania życia kontemplacyjnego, przeplata się z miłością – poszukiwaniem Boga jako Oblubieńca i Przyjaciela oraz wspólnoty jako miejsca do tworzenia prawdziwych relacji. Duchowa droga jest inna dla każdego i sama Teresa jest tego najlepszym przykładem. Swoją działalność reformatorki i fundatorki zaczyna przecież jako kobieta czterdziestoletnia. Jest więc trochę jak bohaterki współczesnych powieści, które – w połowie swojego życia – postanawiają wszystko zmienić i rozpocząć nowy rozdział. W przypadku Teresy nie jest to jednak fikcja, lecz prawdziwe życie. Czytając jej pisma, można odnieść wrażenie, że nie odeszła daleko od małej dziewczynki, która uciekała z domu. Jej upór i temperament nie zniknęły z wiekiem, gdyby nie one, nigdy nie byłoby fenomenu św. Teresy z Ávili.