Profesor Walerian Pańko był jednocześnie uczonym, działaczem politycznym, a przede wszystkim Człowiekiem. Cechował Go stały niepokój intelektualny, który ogromnie pobudzał ludzi z wielu środowisk. W tak krótkiej wypowiedzi trudno przedstawić wszystkie cechy Jego osobowości oraz elementy Jego działalności. Jako Jego wychowanka i współpracownica, chcę skupić się tylko na jednym zagadnieniu – na tym, co stanowi trwały element dorobku Profesora.

Profesor urodził się 8 października 1941 roku w Turzym Polu koło Brzozowa, w rodzinie wielodzietnej. Jego ojciec Teodor był robotnikiem w kopalnictwie naftowym, matka Stefania prowadziła małe gospodarstwo. Liceum ogólnokształcące ukończył w Brzozowie, a następnie w latach 1959–1964 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie bezpośrednio po studiach w Zakładzie Prawa Rolnego został asystentem i rozpoczął pracę naukową pod kierunkiem prof. Andrzeja Stelmachowskiego. W 1971 roku obronił pracę doktorską pt.: Dzierżawa gruntów rolnych, a w 1978 uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego na podstawie monografii Własność gruntowa w planowej gospodarce przestrzennej. Od 1974 roku Profesor pracował na Uniwersytecie Śląskim. Był założycielem i kierownikiem Zakładu (od 1980 roku) Katedry Administracji Rolnictwa i Gospodarki Przestrzennej. W maju 1989 roku został profesorem nadzwyczajnym nauk prawnych.

Żył tylko 50 lat, z czego 26 poświęcił bardzo aktywnej działalności, m.in. naukowej – Jego wielkiej pasji. Wyrażało się to w gotowości do dyskusji naukowej, którą podejmował z każdym, tworząc zespoły badawcze, w skład których wchodzili przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych. Każda współpraca kończyła się znaczącym opracowaniem monograficznym. Zapewne źródłem tego była niezmierna ciekawość świata, odwaga cywilna i wytrwałość, tak niezbędna w pracy naukowej i działalności pozanaukowej.

Jak podkreślało wielu, w tym Jego nieżyjący mistrz profesor Andrzej Stelmachowski, którego był wielkim admiratorem, „w osobowości Profesora Pańki była zdumiewająca obecność dwóch cech. Z jednej strony, był człowiekiem o ogromnej dynamice życia, bardzo impulsywny, z całym przekonaniem angażował się w działania na różnych polach. Ale z drugiej – tkwił w nim badacz, który niezwykle cenił np. bibliotekę”. Tę Jego cechę poznaliśmy wszyscy. Był skrupulatny w doborze materiałów i rzetelny w analizie źródeł, których poszukiwał także w bibliotekach zagranicznych: we Włoszech (na Uniwersytecie we Florencji), we Francji (w Paryżu), co zaowocowało kilkoma dziełami o doniosłym znaczeniu, będącymi efektem poprzedzających je prac badawczych, m.in. Dzierżawa gruntów rolnych, Własność gruntowa w planowej gospodarce przestrzennej, O prawie własności i jego współczesnych funkcjach. W tym ostatnim, najbardziej znaczącym, które zostało opublikowane w 1984 roku – a więc w okresie wielkiego zrywu solidarnościowego lat 1980–1981, a przed zmianami ustrojowymi roku 1989 roku – Profesor podjął próbę dostosowania teorii własności do rodzącego się nowego ustroju. W przedstawionej koncepcji domniemania kompetencji właściciela w zarządzaniu i rozporządzaniu określonym dobrem przeciwstawił się socjalistycznej koncepcji własności, co wcale nie oznaczało mechanicznego przejścia do tradycyjnej koncepcji kapitalistycznej w tej kwestii. W szczególności nie znaczyło to, że właściciel absolutnie wszystko może. Profesor miał świadomość, że obowiązki typu społecznego wywierają wpływ na nowe prawa i obowiązki właściciela w odniesieniu do przedmiotu własności. Koncepcja domniemania kompetencji właściciela danego dobra polegała na tym, że o ile ktoś inny nie ma jakiegoś tytułu do ingerencji w jego prawo własności – właściciel będzie tym, który ma prawo decyzji w rozporządzaniu przedmiotem własności. Z Jego prac jasno wynikało, że w nowym ustroju szczególne znaczenie będzie miała własność – i to nie tylko prywatna, lecz także własność pewnych grup, typu: samorządy terytorialne, stowarzyszenia, spółdzielnie. Uważał, że pomiędzy własnością indywidualną, prywatnego właściciela a własnością państwa powinna istnieć bogato rozbudowana sfera pośrednia własności samorządowej, grupowej różnego rodzaju. Ta myśl Profesora w znacznej części została wdrożona w praktyce.

Profesor Walerian Pańko dużą wagę przywiązywał do wspomnianej już pośredniej sfery własności, w ogóle do aktywności obywateli zrzeszonych w jakiejkolwiek grupie, organizacji czy innym ciele, stąd też nie są przypadkowe Jego zainteresowania problemami, które dziś są domeną samorządu, zwłaszcza terytorialnego. W swojej pracy naukowej wyszedł z prawa rolnego, przez udział w pracach badawczych nieistniejącego od 1990 roku Komitetu Badań Rejonów Uprzemysłowionych PAN; zajął się problematyką planowania terytorialnego. Uświadomiwszy sobie, że samo planowanie przestrzenne jest tylko wycinkiem – ważnym, ale daleko niedostatecznym – zainteresował się zagadnieniami samorządu terytorialnego. I w tym punkcie zbiegły się Jego koncepcje na temat własności z pracą działacza samorządowego. Jako prawnik chciał stworzyć podstawy racjonalnego planowania przestrzennego, więcej – prawa gospodarki przestrzennej. To sprawiło, jak podkreśla wielu Jego współpracowników, że miał wielki wkład w rozwój ustawodawstwa samorządowego, będąc przewodniczącym sejmowej Komisji Samorządu Terytorialnego. Był znawcą zagadnienia – od strony teoretycznej oraz praktycznej, bowiem należał do tej grupy profesorów, którzy prowadzili badania terenowe zaraz po rozpoczęciu pracy naukowej, z zakresu prawa rolnego (penetrując różne regiony kraju, badając, jak układają się stosunki własnościowe w rolnictwie), społeczności lokalnej, a następnie prekursorskie badania ochrony środowiska jako jednego z niedocenionych elementów gospodarki przestrzennej (na Suwalszczyźnie).

Profesor Walerian Pańko był bardzo aktywny – opublikował ok. 80 opracowań (monografii, studiów, artykułów, glos, ekspertyz) z zakresu prawa rolnego i cywilnego, zagadnień prawnych gospodarki przestrzennej, samorządu terytorialnego. Był członkiem wielu ciał naukowych, m.in.: od 1975 roku Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, a od 1981 roku Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Był członkiem Komitetu Redakcyjnego „Studiów Prawniczych”. Udzielał się jako ekspert – przede wszystkim w zakresie zagadnień prawnych gospodarki przestrzennej, organizacji terytorialnej kraju, restrukturyzacji gospodarki i ochrony środowiska regionu śląskiego.

Przykładem są m.in. prace zespołowe pt.: Wpływ uprzemysłowienia na stosunki własnościowe w rolnictwie w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym (pod red. A. Stelmachowskiego, 1972); Dzierżawa gruntów rolnych w rolnictwie indywidualnym; Struktura prawno-organizacyjna a model zarządzania rejonem uprzemysławianym (pod red. S. Goluchowskiego, 1974); Problematyka prawna regionów intensywnego rozwoju rolnictwa (pod red. A. Agopszowicza, 1975); Planowanie przestrzenne, ochrona gruntów rolnych oraz rejonizacja rolnicza jako środki kształtowania produkcyjnej przestrzeni rolniczej (pod red. A. Stelmachowskiego, 1977); Prawo a polityka regionalna wobec rolnictwa rejonu uprzemysławianego (pod red. W. Pańko, 1980); Ochrona środowiska a cele i zadania planowania (w:) Ochrona środowiska w planowaniu. Zagadnienia organizacyjno-prawne (pod red. J. Sommera, 1984); Instrumenty polityki przestrzennej. Aspekty prawne (1986); Organizacja przestrzenna rolnictwa rejonu uprzemysłowionego. Zagadnienia prawne; Program ochrony powierzchni terenu górniczego a planowanie przestrzenne (1978); Plany zagospodarowania przestrzennego a kształtowanie struktury użytkowej gruntów rolnych (1979); O potrzebie nowej regulacji prawnej planowania przestrzennego (1980); Nowa regulacja prawna planowania przestrzennego w Polsce (1985) oraz monografie, skrypty (Prawo rolne; Wskazówki metodyczne do nauki prawa rolnego i polityki rolnej), glosy, ekspertyzy, recenzje.

Przy tym wszystkim był człowiekiem skromnym, wrażliwym, cierpliwym, wyrozumiałym, o dużej odwadze cywilnej, pogodnym, pełnym humoru i przekornej autoironii, ale przede wszystkim miał ogromny szacunek dla prawdy i jej poszukiwał. Posiadał niezwykłą łatwość nawiązywania bezinteresownych znajomości i przyjaźni, którą zachował do końca swoich dni.

Działał także społecznie. Na UŚ pełnił wiele funkcji, m.in. prodziekana Wydziału Prawa i Administracji (w latach 1975–1976). Od października 1980 był członkiem NSZZ Solidarność. W okresie 1980–1981 aktywnie uczestniczył w pracach legislacyjnych, będąc członkiem Społecznej Rady Legislacyjnej NSZZ Solidarność, działającej pod przewodnictwem prof. S. Grzybowskiego. Był członkiem Komisji ds. ustawodawstwa rolnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości, doradcą NSZZ Solidarność i NSZZ Solidarność Rolników Indywidualnych. Uczestniczył w sformułowaniu porozumienia rzeszowsko- -ustrzyckiego (styczeń 1981–luty 1982). Był doradcą Sieci Organizacji Zakładowych „Solidarności” na Śląsku. Po okresie internowania (13 grudnia 1981–16 lutego 1982) współpracował z duszpasterstwem akademickim i duszpasterstwem ludzi pracy na Śląsku. Po strajkach w 1988 roku brał udział w reaktywowaniu „Solidarności” w szkołach wyższych. Brał też udział w negocjacjach „okrągłego stołu” – w podzespołach do spraw rolnictwa oraz do spraw samorządu terytorialnego.

W 1989 roku został posłem na Sejm I kadencji z Katowic i Mysłowic. Przewodniczył sejmowej Komisji Samorządu Terytorialnego, koordynując w tym czasie prowadzone w Sejmie prace legislacyjne związane z reformą władz lokalnych. Ponadto był członkiem Komisji Konstytucyjnej i Komisji Ustawodawczej oraz Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego – Koła Posłów Niezależnych. Był jednym z założycieli Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej.

W maju 1991 roku został wybrany na stanowisko Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Zmarł tragicznie w drodze na wykład inauguracyjny 7 października 1991 roku.